گاندا یا لوگاندا [4] ( / l uː ˈ ɡ æ n d ə / loo- GAN -də ؛ [ 5] Oluganda [oluɡâːndá] ) [6] یک زبان بانتو است که در منطقه دریاچه های بزرگ آفریقا صحبت می شود . این یکی از زبان‌های اصلی در اوگاندا است و بیش از 5.56 میلیون باگاندا [7] و افراد دیگر عمدتاً در مرکز اوگاندا، از جمله پایتخت این کشور، کامپالا ، به آن صحبت می‌کنند . از نظر گونه‌شناسی ، این یک زبان چسبناک و آهنگین با ترتیب کلمه فاعل – فعل – مفعول و هم‌ترازی صرفی اسمی – اتهامی است .
با حداقل 5.6 میلیون گویشور زبان اول در منطقه بوگاندا و 5.4 میلیون گویشور زبان دوم در جاهای دیگر [8] در مناطق مختلف به ویژه در مناطق شهری بزرگ مانند Mbale ، Tororo ، Jinja ، Gulu ، Mbarara ، Hoima ، Kasese و غیره. لوگاندا زبان واقعی هویت ملی اوگاندا به عنوان رایج ترین زبان اوگاندا است که بیشتر در تجارت در مناطق شهری استفاده می شود. این زبان همچنین پرتکلورترین زبان غیر رسمی در کیگالی پایتخت رواندا است . [9] به عنوان زبان دوم، این زبان پس از انگلیسی و قبل از سواحیلی در اوگاندا است.
زبان لوسوگا ، زبانی که در بوسوگا در شرق بوگاندا صحبت می شود، بسیار نزدیک به لوگاندا است. این دو زبان تقریباً متقابل قابل درک هستند ، [10] و شباهت واژگانی تخمینی بین 82٪ و 86٪ دارند. [11]
یکی از ویژگی های قابل توجه واج شناسی لوگاندا، صامت های جفت و تمایز بین مصوت های بلند و کوتاه است . گویندگان عموماً همخوانی و طولانی شدن مصوت را دو جلوه از یک اثر می دانند که آنها را صرفاً «دوبرابر کردن» یا «تاکید» می نامند.
لوگاندا همچنین یک زبان آهنگی است . تغییر در گام یک هجا می تواند معنای یک کلمه را تغییر دهد. به عنوان مثال، کلمه کاباکا به معنای "پادشاه" است اگر به هر سه هجا یک گام داده شود. اگر هجای اول بالا باشد، معنی آن به "کوچولو می گیرد" تغییر می کند (زمان حال سوم شخص مفرد کلاس VI ka - of - baka "گرفتن"). این ویژگی زبان لوگاندا را برای گویندگان زبان های غیر آهنگی زبانی دشوار برای یادگیری می کند. یک گوینده غیر بومی باید تغییرات زیر و بم را با گوش دادن طولانی مدت یاد بگیرد. [12]
برخلاف برخی دیگر از زبان های بانتو، در لوگاندا تمایلی به طولانی شدن واکه های ماقبل آخر وجود ندارد. در واقع، آنها اغلب کوتاه هستند، مانند نام شهر Kampala Kámpalâ ، تلفظ [káámpálâ] ، که در آن مصوت دوم در لوگاندا کوتاه است. [13]
هر پنج مصوت دو شکل دارند: بلند و کوتاه . تمایز واجی است، اما فقط در موقعیت‌های خاصی می‌تواند رخ دهد. پس از دو صامت که دومی نیمه مصوت است ، همه مصوت ها بلند هستند. کیفیت یک مصوت تحت تأثیر طول آن نیست.
مصوت های بلند در لوگاندا بسیار طولانی هستند، بیش از دو برابر طول یک مصوت کوتاه. یک مصوت قبل از یک صامت پیش بینی ، مانند Bugáńda ' Buganda ' نیز طولانی می شود، اگرچه به اندازه یک مصوت بلند نیست. اندازه‌گیری‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهد که برای گفتن واکه + بینی به اندازه یک مصوت بلند زمان می‌برد. [14] قبل از جفت ، همه مصوت ها کوتاه هستند. قسمتی مانند توگ ، که در آن یک مصوت کوتاه با یک صامت جفت دنبال می شود، بسیار کمی کوتاهتر از توک یا تونگ است .
جدول زیر مجموعه همخوانی لوگاندا را نشان می‌دهد که صامت‌های بی‌صدا و صدادار را با هم در یک سلول در صورت مناسب، به ترتیب گروه‌بندی می‌کند.
به غیر از /l~r/ ، همه این صامت ها را می توان حتی در ابتدای یک کلمه جفت کرد : bbiri /bːíri/ 'دو'، kitto /cítːo/ 'سرد'. تقریب های /w/ و /j/ به صورت /ɡːw/ و /ɟː/ جفت می شوند : eggwanga /eɡːwáːŋɡa/ 'country'; jjenje /ɟːéːɲɟe/ 'جیرجیرک'—به ترتیب از ریشه -wanga / wáːŋɡa/ و - yenje /jéːɲɟe/ با پیشوند اسم مفرد e - که صامت زیر را دو برابر می کند.
از لحاظ تاریخی، به نظر می‌رسد که صامت‌های جفتی زمانی به وجود آمده‌اند که [i] بسیار نزدیک بین دو صامت کنار گذاشته شود. به عنوان مثال - dduka از *- jiduka 'run'. [15]
به غیر از /l~r/ ، /w/ و /j/ ، همه صامت ها نیز می توانند پیش بینی شوند (با پیشوند یک توقف بینی ). این صامت با توجه به محل بیان صامتی که در ادامه آمده است، [m] ، [n] ، [ɲ] [ɱ] یا [ŋ] خواهد بود و به همان هجای آن صامت تعلق دارد.
مایع /l~r/ در صورت ژمینه شدن یا پیش بینی شدن به /d/ تبدیل می شود . به عنوان مثال، ndaba /n̩dába/ 'من می بینم' (از ریشه - laba با پیشوند موضوع n -). eddagala /edːáɡala/ 'برگ' (از ریشه - lagala با پیشوند اسم مفرد e - که حرف صامت زیر را دو برابر می کند).
یک صامت را نمی توان هم جفت کرد و هم پیش بینی کرد. هنگامی که فرآیندهای مورفولوژیکی به این نیاز دارند، جمیناسیون حذف می‌شود و هجای /zi/ وارد می‌شود، که سپس می‌توان آن را پیش بینی کرد. به عنوان مثال، وقتی پیشوند en - به صفت - ddugavu 'black' اضافه می شود، نتیجه enzirugavu /eːnzíruɡavu/ است .
بینی های / m/ ، /n/ ، /ɲ/ و /ŋ/ می توانند در ابتدای کلمه هجا باشند : nkima /ɲ̩címa/ (یا [n̩tʃíma] ) 'میمون'، mpa /m̩pá/ 'من می دهم'، nnyinyonnyola /ɲ̩ɲiɲóɲːola/ یا /ɲːiɲóɲːola/ 'من توضیح می دهم'. توجه داشته باشید که این مثال آخر را می توان به دو صورت تجزیه و تحلیل کرد، که نشان دهنده این واقعیت است که هیچ تمایزی بین پیش بینی و جمیناسیون در هنگام استفاده از استاپ های بینی وجود ندارد.
لوگاندا یک زبان آهنگی است که دارای سه لحن بالا ( á )، کم ( à ) و سقوط ( â ) است. با این حال، هیچ هجای در لوگاندا با صدای بلند [àá] وجود ندارد ، زیرا این هجاها به طور خودکار [áá] می شوند . [16] [17]
انواع مختلفی از آهنگ ها وجود دارد: (الف) آهنگ های واژگانی که همیشه در یک کلمه وجود دارد، به عنوان مثال ekib ú ga 'city'; (ب) لحن‌های عبارتی، که به‌طور خودکار به یک کلمه در زمینه‌های خاص اضافه می‌شوند، اما در بافت‌های دیگر وجود ندارند (مانند ekítábó یا ekitabo «کتاب»). (ج) آهنگ‌های پلاتویی، که در آن زیر و بم بین دو لحن واژگانی بالا می‌ماند، برای مثال k í rí mú Úg áń da 'it is in Uganda'; د) آهنگ های دستوری که با زمان ها یا کاربردهای خاصی از فعل همراه است. (ه) آهنگ های مرزی که بر آخرین هجای یک کلمه یا عبارت تأثیر می گذارد و می تواند مواردی مانند بازجویی را نشان دهد.
بر اساس یک تجزیه و تحلیل، آهنگ ها بر روی مورا اجرا می شوند . در لوگاندا، یک مصوت کوتاه یک مورا و یک مصوت بلند دارای دو مورا است. یک صامت جمینیت یا پیش بینی دارای یک مورا است. یک صامت + نیمه مصوت (مثلاً gw یا ly ) نیز یک mora دارد. یک مصوت که یک همخوان پیش بینی شده به دنبال آن قرار می گیرد دارای دو علامت است که یکی از آن ها متعلق به صامت پیش بینی شده است. مصوت اولیه کلماتی مانند ekitabo 'book' دارای یک مورا در نظر گرفته می شود، حتی اگر چنین مصوت هایی اغلب طولانی تلفظ شوند. هیچ هجای نمی تواند بیش از دو مورا داشته باشد.
صداهای ریزشی را می توان در هجاهایی شنید که دارای دو مورا هستند، به عنوان مثال آنهایی که مصوت بلند دارند ( okukóoká 'گریه کردن')، [18] آنهایی که یک مصوت کوتاه و به دنبال آن یک صامت جفتی ( okubôbbá 'to throb')، [18] آنهایی که یک مصوت به دنبال آن یک صامت پیش بینی شده ( آباگاندا «مردم باگاندا»)، و آنهایی که پس از یک صامت به اضافه نیمه مصوت ( okulwâlá [okulwáalá] «بیمار شدن» هستند. [18] آنها همچنین می توانند در مصوت های پایانی شنیده شوند، به عنوان مثال ensî 'کشور'.
کلمات در لوگاندا معمولاً به یکی از سه الگو تعلق دارند (الگوهای دیگر کمتر رایج هستند): (الف) بدون لحن واژگانی، به عنوان مثال ekitabo 'book'; (ب) با یک لحن واژگانی بالا، مثلاً ekib ú ga 'city'; (ج) با دو آهنگ واژگانی بالا، به عنوان مثال K á mpal á که به هم پیوند می خورند تا HHH، یعنی [Kámpálá] یا [Kámpálâ] را بسازند . در پایان یک جمله، لحن لغوی پایانی به لحن در حال سقوط تبدیل می‌شود، یعنی [Kámpálâ]، اما در زمینه‌های دیگر، مثلاً وقتی کلمه به عنوان موضوع جمله استفاده می‌شود، بالا می‌ماند: Kámpálá kibúga 'Kampala یک شهر است . '. [19]
اگرچه کلماتی مانند ekitabo از نظر تئوری بی‌حساب هستند، اما عموماً تابع قانون افزایش لحن هستند که به موجب آن همه به‌جز اولین مورا به‌طور خودکار لحن بالایی پیدا می‌کنند. بنابراین ekitabo 'book' معمولاً [e:kítábó] و ssomero 'school' [ssóméró] تلفظ می‌شود (که در آن صامت بلند /ss/ به عنوان اولین mora به حساب می‌آید). [20] این اهنگ‌هایی که به‌طور خودکار به کلمات بی‌رنگ اضافه می‌شوند، «آهنگ‌های عبارتی» نامیده می‌شوند. قاعده افزایش لحن همچنین در مورد هجاهای بی صدا در انتهای کلماتی مانند eddw â liro [eddwáalíró] 'hospital' و t ú genda [túgeendá] 'ما می رویم' اعمال می شود، مشروط بر اینکه حداقل یک mora با صدای کم وجود داشته باشد. بعد از لحن واژگانی هنگامی که این اتفاق می‌افتد، صداهای بلندی که به دنبال صدای پایین می‌آیند کمی کمتر از صدای قبل از آن هستند.
با این حال، زمینه های خاصی وجود دارد، مانند زمانی که یک کلمه بی لحن به عنوان موضوع جمله یا قبل از یک عدد استفاده می شود، زمانی که این قانون افزایش لحن اعمال نمی شود: Masindi kib ú ga 'Masindi یک شهر است'; ebitabo kk ú mi 'ده کتاب'. [21]
در یک جمله، لحن‌های واژگانی (یعنی آهنگ‌های بلند تک‌کلمات) به تدریج در یک سری مراحل از بالا به پایین سقوط می‌کنند. برای مثال، در جمله kye kib ú ga ekik ú lu mu Ug áń da «شهر اصلی در اوگاندا است»، آهنگ‌های بلند واژگانی هجاهای bú ، kú و gá برجسته می‌شوند و به تدریج پایین می‌آیند، هجاهای بی صدا. در بین پایین تر بودن [22] این پدیده را " downdrift " می نامند .
با این حال، انواع خاصی از عبارت وجود دارد، به ویژه آنهایی که به شکل «اسم + از + اسم»، یا «فعل + مکان» هستند، که در آنها رو به پایین رخ نمی‌دهد، و در عوض همه هجاهای موجود در بین دو صدای بلند واژگانی به یکدیگر متصل می‌شوند. یک «فلات تونال»، که در آن تمام حروف صدادار دارای تن هایی با ارتفاع مساوی هستند، برای مثال mu mas é réngétá g á Úg áń da «در جنوب اوگاندا» یا k í rí mú Úg áń da «در اوگاندا است». [23] پلاتو نیز در یک کلمه رخ می دهد، مانند K á mpál â (به بالا مراجعه کنید).
بین لحن واژگانی و لحن عبارتی زیر نمی توان فلات ایجاد کرد. بنابراین در جمله k í ri mu Bunyóró 'it is in Bunyoro' نزولی وجود دارد، زیرا آهنگ های Bunyóró عبارتی هستند. اما یک لحن عبارتی می تواند و غالباً یک فلات را با لحن واژگانی یا لحن عبارتی زیر تشکیل می دهد. بنابراین در bántú mú Úg áń da 'مردم در اوگاندا'، یک فلات از لحن عبارتی abántú تا لحن لغوی Ug áń da و در t ú gen dá mú lúgú dó «ما به خیابان می رویم» وجود دارد. ، یک فلات از لحن عبارتی t ú gendá تا لحن عبارتی lugúdó وجود دارد . [24] باز هم استثنائات خاصی وجود دارد. برای مثال، هیچ فلاتی قبل از کلمات اونو «این» یا بن « همه» وجود ندارد: muntú onó «این شخص»، abántú bonn « همه مردم». [25]
پیشوندها گاهی اوقات صداها را در یک کلمه تغییر می دهند. برای مثال، Bag áń da [baɡá:nda] «آنها باگاندا هستند» دارای LHHL است، اما با افزودن مصوت اولیه a- [a] به Abag â ndá [abaɡâ:ndá] «مردم باگاندا» با لحن ریزشی روی ga و عبارتی می‌آید. لحن روی هجای آخر
زمان های مختلف فعل دارای الگوهای آهنگی متفاوتی هستند. لحن افعال به دلیل این واقعیت پیچیده تر می شود که برخی از افعال دارای لحن واژگانی بالایی در هجای اول ریشه هستند، در حالی که برخی دیگر ندارند، و همچنین به دلیل این واقعیت که دنباله HH به طور کلی با قاعده ای به نام قانون میسن به HL تبدیل می شود. . بنابراین asóma به معنای «او می‌خواند» است، اما وقتی پیشوند بی‌حساب a- «او/او» با پیشوند پررنگ bá- «آنها» جایگزین می‌شود، به جای básóma به básomá «می‌خوانند» تبدیل می‌شود . [26] لحن افعال در بندهای نسبی و در جملات منفی با جملات مثبت معمولی متفاوت است و افزودن یک مفعول نشانگر مانند mu'him عوارض بیشتری می‌افزاید.
علاوه بر لحن‌های واژگانی، لحن‌های عبارتی، و الگوهای آهنگی زمان‌ها، در لوگاندا لحن‌های آهنگی نیز وجود دارد، برای مثال، آهنگ‌های پرسش‌ها. یک پدیده نسبتاً غیرمنتظره برای انگلیسی زبانان این است که اگر یک سوال بله-نه به یک کلمه بی لحن ختم شود، به جای افزایش، افت شدیدی در زیر و بم وجود دارد، مثلاً lúnó lúgúdò؟ "این یک جاده است؟". [27]
هجاها می توانند هر یک از اشکال زیر را داشته باشند:
که در آن V = مصوت ، C = تک صامت (شامل بینی و نیم صدادار اما به استثنای جمینت)، G = صامت جفت ، N = توقف بینی ، S = نیمه مصوت
این فرم ها مشمول محدودیت های فونوتاکتیکی خاصی هستند :
اثر خالص این است که همه کلمات لوگاندا از الگوی کلی خوشه‌های همخوان متناوب و مصوت‌ها پیروی می‌کنند که با هر کدام شروع می‌شود اما همیشه به یک مصوت ختم می‌شود:
که در آن V = مصوت ، X = خوشه همخوان ، (V) = مصوت اختیاری
این در قاعده هجایی منعکس شده است که در نوشتار، کلمات همیشه پس از یک مصوت خط خطی می شوند (هنگام شکستن یک کلمه در دو سطر). به عنوان مثال، Emmotoka yange ezze «ماشین من رسید» به هجاهای E‧mmo‧to‧ka ya‧nge e‧zze تقسیم می‌شود .
منفجر کننده های کامی /c/ و /ɟ/ ممکن است با مقداری آفت - به ترتیب به صورت [cç] و [ɟʝ] یا به صورت پست آلوئولار /tʃ/ و /dʒ/ به وجود بیایند .
در گفتار، مصوت های آخر کلمه اغلب در این محیط های شرطی حذف می شوند:
برای مثال، ekiddugavu /ecídːuɡavu/ 'سیاه' ممکن است [ecídːuɡavʷu] یا [ecídːuɡavʷ] تلفظ شود . به طور مشابه lwaki /lwáːci/ 'why' ممکن است [lwáːci] ، [lwáːc] یا [lwáːtʃ] تلفظ شود .
مصوت‌های بلند قبل از اصطکاکی‌های پیش بینی (یعنی قبل از /nf/ ، /nv/ ، /ns/ یا /nz/ ) ممکن است بینی شوند ، و سپس بینی اغلب حذف می‌شود. به‌علاوه، هنگامی که حذف نمی‌شود (به عنوان مثال عبارت-initially)، /n/ معمولاً در /nf/ ، /nv/ به یک labiodental تبدیل می‌شود . به عنوان مثال:
مایع /l~r/ دارای دو آلوفون [l] و [r] است که با واکه قبلی شرطی می شوند. معمولاً به‌عنوان یک ضربه یا فلپ [ɾ] بعد از یک مصوت بدون گرد جلو ( یعنی پس از /e/ ، /eː/ ، /i/ یا /iː/ )، و به‌عنوان تقریبی جانبی [l] در جای دیگر درک می‌شود . با این حال، تنوع قابل توجهی در این مورد وجود دارد و استفاده از یک آلوفون به جای دیگری باعث ابهام نمی شود. بنابراین lwaki /lwáːci/ 'why' ممکن است [rwáːci] ، [ɾwáːci] ، [ɹwáːtʃi] و غیره تلفظ شود .
در نظر گرفتن صامت‌های جفتی و پیش بینی به‌عنوان واج‌های جداگانه ، مجموعه همخوان‌های منبسط شده زیر به دست می‌آید:
این امر قواعد فونوتاکتیکی را ساده می کند به طوری که تمام هجاها به یکی از سه شکل زیر می رسند:
که در آن V = مصوت ، C = صامت (شامل صامت های جفتی و پیش بینی)، N = توقف بینی ، S = نیمه صدادار ( یعنی / j/ یا /w/ ).
پس از آن طول واکه فقط قبل از صامت های ساده ( یعنی حروف ساده، اصطکاکی های ساده، بینی های ساده، تقریبی ها و مایعات) مشخص می شود - نه قبل از همخوان های جفتی یا نازال شده یا در انتهای یک کلمه.
املای لوگاندا ، که از سال 1947 استاندارد شده است، از یک الفبای لاتین استفاده می کند که با یک حرف جدید ŋ و یک دیگراف ny که به عنوان یک حرف واحد در نظر گرفته می شود، تقویت شده است. مطابقت صدا به حرف بسیار بالایی دارد: یک حرف معمولاً یک صدا را نشان می دهد و بالعکس.
تمایز بین صامت‌های ساده و جفت همیشه به صراحت نشان داده می‌شود: صامت‌های ساده تک نوشته می‌شوند و جمینت‌ها دوتایی نوشته می‌شوند. تمایز بین مصوت های بلند و کوتاه همیشه از طریق املا مشخص می شود، اما نه همیشه به صراحت: مصوت های کوتاه همیشه تک نوشته می شوند. حروف صدادار بلند فقط در صورتی دوبرابر نوشته می شوند که طول آنها را نتوان از متن استنباط کرد. استرس و لحن ها در املا نشان داده نمی شوند.
واج های زیر همیشه با یک حرف یا ترکیبی از حروف نشان داده می شوند:
واج های زیر را می توان با دو حرف یا ترکیبی از حروف، با تناوب قابل پیش بینی از بافت، نشان داد:
واج های زیر را می توان با دو حرف یا ترکیبی از حروف با تناوب غیرقابل پیش بینی بین این دو نشان داد:
بنابراین می توان تلفظ هر کلمه ای را (به استثنای تنش و تن) از روی املا پیش بینی کرد. همچنین معمولاً می توان املای یک کلمه را از روی تلفظ پیش بینی کرد. تنها کلماتی که در آن امکان پذیر نیست، آنهایی هستند که شامل یکی از ترکیبات واکه-آواده مورد بحث در بالا هستند.
البته توجه داشته باشید که برخی از اسامی خاص همانطور که تلفظ می شوند املا نمی شوند. برای مثال، اوگاندا طوری تلفظ می‌شود که گویا نوشته می‌شود Yuganda و Teso به صورت Tteeso تلفظ می‌شود . [29]
پنج مصوت در لوگاندا با حروف مشابه در بسیاری از زبان های دیگر (به عنوان مثال اسپانیایی ) نوشته می شود:
همانطور که در بالا ذکر شد، تمایز بین مصوت های بلند و کوتاه واجی است و بنابراین در الفبا نشان داده می شود. مصوت های بلند به صورت دوتایی نوشته می شوند (زمانی که طول را نمی توان از متن استنباط کرد) و مصوت های کوتاه تک نوشته می شوند. به عنوان مثال:
در زمینه های خاص، قیود فونوتاکتیکی به این معنی است که یک مصوت باید طولانی باشد و در این موارد دوتایی نوشته نمی شود:
به عنوان مثال:
اما
حروف صدادار در ابتدا یا انتهای کلمه دوتایی نوشته نمی شوند، حتی اگر طولانی باشند. تنها استثنا در این مورد (به غیر از حروف صدادار مانند eee و uu ) yee 'yes' است.
به استثنای ny [ɲ] ، هر صدای صامت در لوگاندا مربوط به یک حرف است. ترکیب ny به عنوان یک حرف واحد در نظر گرفته می شود و بنابراین هیچ تاثیری بر طول واکه ندارد (به بخش فرعی قبلی مراجعه کنید).
حروف زیر تقریباً مانند انگلیسی تلفظ می شوند :
چند حرف مقادیر غیرعادی دارند:
حروف l و r در لوگاندا صدای یکسانی را نشان می‌دهند— /l/ —اما برای املای r بعد از e یا i و l در جای دیگر لازم است:
همچنین دو حرف وجود دارد که تلفظ آنها به حرف زیر بستگی دارد:
این را با تلفظ c و g در بسیاری از زبان های رومی مقایسه کنید . همانطور که در زبان‌های رومی، «حرف نرم‌کننده» (در ایتالیایی i ، در فرانسوی e ، در لوگاندا y ) به خودی خود تلفظ نمی‌شود، اگرچه در لوگاندا تأثیری بر طولانی‌تر شدن واکه زیر دارد (به بخش فرعی قبلی مراجعه کنید).
در نهایت صداهای /ɲ/ و /ŋ/ به جای ny و ŋ n قبل از صامت دیگری با همان محل بیان (به عبارت دیگر، به ترتیب قبل از سایر کام و ولارها ) n نوشته می شوند :
الفبای استاندارد لوگاندا از بیست و چهار حرف تشکیل شده است:
از آنجایی که آخرین همخوان ŋ در ماشین‌های تایپ استاندارد یا صفحه کلید کامپیوتر ظاهر نمی‌شود، اغلب با ترکیب ng ' (از جمله آپستروف) جایگزین می‌شود. در برخی از املای غیراستاندارد، از آپوستروف استفاده نمی‌شود، که می‌تواند با ترکیب حروف ng که با ŋ متفاوت است، اشتباه شود .
علاوه بر این، ترکیب حروف ny به عنوان یک صامت منحصر به فرد در نظر گرفته می شود. هنگامی که حروف n و y در کنار یکدیگر ظاهر می شوند، به صورت nÿ نوشته می شوند ، با علامت diaeresis برای تشخیص این ترکیب از ny .
حروف دیگر ( h ، q ، x ) در الفبا استفاده نمی شوند، اما اغلب برای نوشتن کلمات قرضی از زبان های دیگر استفاده می شوند. اکثر این کلمات امانت دار دارای املای استانداردی هستند که با املای لوگاندا مطابقت دارد (و بنابراین از این حروف استفاده نمی شود)، اما این املا اغلب به خصوص برای کلمات انگلیسی استفاده نمی شود .
الفبای کامل، شامل حروف استاندارد لوگاندا و حروفی که فقط برای کلمات قرضی استفاده می شود، به شرح زیر است:
مانند بسیاری از زبان های بانتو ، دستور زبان لوگاندا را می توان گفت که اسم محور است ، زیرا اکثر کلمات در یک جمله با یک اسم موافق هستند. توافق بر اساس جنسیت و تعداد است و با پیشوندهای متصل به ابتدای ریشه کلمات نشان داده می شود. قسمت های زیر از گفتار با اسم های کلاس و تعداد مطابقت دارد:
نکته: در مطالعه زبان‌های بانتو، اصطلاح کلاس اسم اغلب برای اشاره به چیزی که در زبان‌شناسی تطبیقی و در مطالعه برخی از زبان‌های دیگر جنسیت نامیده می‌شود، استفاده می‌شود. از این پس، هر دو اصطلاح ممکن است استفاده شود.
در مورد نحوه شمارش کلاس های اسم لوگاندا اختلاف نظر وجود دارد . برخی از مراجع، صورت‌های مفرد و جمع را به‌عنوان دو کلاس اسمی مجزا در نظر می‌گیرند، اما برخی دیگر جفت‌های مفرد و جمع را جنسیت می‌دانند . در روش اول، 17 کلاس وجود دارد، و در دومی 10 کلاس وجود دارد، زیرا دو جفت کلاس با جمع یکسان و یک کلاس بدون تمایز مفرد و جمع وجود دارد. روش دوم با مطالعه زبان های غیر بانتو سازگار است. اعمال این روش در لوگاندا ده کلاس اسمی به دست می‌دهد که 9 تای آنها شکل‌های مجزای مفرد و جمع دارند. این روش معمول برای بحث در مورد لوگاندا است، اما به طور کلی در مورد زبان های بانتو نه. علاوه بر این، لوگاندا دارای چهار کلاس مکانی است، e ، ku ، mu و wa .
جدول زیر نشان می‌دهد که چگونه ده کلاس سنتی لوگاندا بر روی کلاس‌های اسم پروتو-بانتو قرار می‌گیرند :
همانطور که جدول نشان می دهد، کلاس های چند جمع Proto-Bantu (6 و 10) در این مقاله به صورت جداگانه در نظر گرفته شده اند.
همانطور که در مورد بیشتر زبان ها وجود دارد، توزیع اسم ها در بین طبقات اساساً دلخواه است، اما برخی الگوهای ضعیف وجود دارد:
کلاسی که یک اسم به آن تعلق دارد معمولاً با پیشوند آن مشخص می شود:
چند مورد وجود دارد که پیشوندها با هم تداخل دارند: حروف مفرد کلاس I و II (هر دو با mu- شروع می شوند ). مفرد کلاس III و جمع کلاس های III و VII (همه با n- شروع می شوند ). و جمع کلاس های V و IX (هر دو ma- ). با این حال، ابهام واقعی نادر است، زیرا حتی در جایی که پیشوندهای اسم یکسان هستند، پیشوندهای دیگر اغلب متفاوت هستند. به عنوان مثال، بین omuntu (کلاس I) «شخص» و omuntu (کلاس II) «صندلی» در جملات Omuntu ali wano «فرد اینجاست» و Omuntu guli wano «صندلی اینجاست» نمی‌توان خلط کرد ، زیرا پیشوندهای فعل a- (کلاس I) و gu- (کلاس II) متفاوت هستند، حتی اگر پیشوندهای اسم یکسان باشند. همین امر در مورد مفرد و جمع کلاس III صادق است: Embwa erya 'The dog is eating' vs Embwa zirya 'The dogs are eating' (مقایسه کنید انگلیسی The sheep is eating vs The sheep are eating که در آن اسم ثابت است اما فعل مفرد را از جمع متمایز می کند).
در واقع، جمع‌های کلاس‌های III و VII و کلاس‌های V و IX در تمام پیشوندهایشان (اسم، فعل، صفت و غیره ) یکسان هستند.
کلاس V از پیشوندهای اسم خود تا حدودی متفاوت از کلاس های دیگر استفاده می کند. پیشوند اسم مفرد، eri- ، اغلب به e- با دو برابر شدن همخوان ابتدایی ساقه کاهش می یابد. این زمانی اتفاق می‌افتد که ساقه با یک منفجر یا یک توقف بینی منفرد [ ناسازگار ] به دنبال یک مصوت بلند، یک توقف بینی و سپس یک plosive (به نام ساقه بینی شده ) شروع می‌شود. به عنوان مثال:
ساقه های دیگر از پیشوند کامل استفاده می کنند:
برخی از اسم ها نیز هستند که پیشوند ندارند. جنسیت آنها را باید به سادگی یاد گرفت:
صفت ها ، افعال ، قیدهای خاص ، مضارع و چند شکل خاص از حروف ربط برای توافق با اسم ها در لوگاندا عطف می شوند .
اسم ها برای عدد و حالت خم می شوند.
عدد با جایگزینی پیشوند مفرد با پیشوند جمع نشان داده می شود. به عنوان مثال، اوموساجه «مرد»، «عباساجه» «مرد»; ekisanirizo 'شانه'، ebisanirizo 'شانه'. همه کلاس های کلمه با اسم ها در تعداد و کلاس موافق هستند.
حالت مشابه حالت است اما در مورد افعال و سایر بخش های گفتار و همچنین اسم ها، ضمایر و صفت ها اعمال می شود. در لوگاندا دو ایالت وجود دارد که ممکن است آنها را حالت پایه و حالت موضوع نامید. حالت پایه بدون علامت است و وضعیت موضوع با حضور مصوت اولیه نشان داده می شود .
وضعیت موضوع برای اسم ها در شرایط زیر استفاده می شود:
حالت پایه برای شرایط زیر استفاده می شود:
لوگاندا مجموعه ای بسته از ضمایر دارد.
لوگاندا می‌تواند دارای ضمایر شخصی مستقل/مستقل و ضمایری باشد که پیشوند ریشه فعل هستند.
اینها عبارتند از nze , ggwe , ye , ffe , mmwe , bo , gwo , gyo , yo , zo , kyo , byo , lyo , go , ko , bwo , lwo , kwo , two , wo و mwo .
توجه داشته باشید که جنسیت/جنس مراجع متمایز نیست، بنابراین شخص باید بسیار مراقب باشد که چگونه ضمایر لوگاندا را به زبان هایی مانند انگلیسی ترجمه می کند. به عنوان مثال Ye musawo را می توان به عنوان "او یک پزشک است" یا "او یک پزشک است" ترجمه کرد.
مانند سایر زبان های نیجریه-کنگو (و همچنین بیشتر زبان های هند و اروپایی و آفریقایی-آسیایی )، صفت ها باید از نظر جنسیت و تعداد با اسمی که واجد شرایط هستند مطابقت داشته باشند . به عنوان مثال:
در این مثال‌ها، صفت -lungi پیشوند خود را با توجه به جنسیت (کلاس I یا II) و شماره (مفرد یا جمع) اسمی که واجد شرایط است تغییر می‌دهد (مقایسه کنید ایتالیایی bella ragazza ، belle ragazze ، bel ragazzo ، bei ragazzi ). در برخی موارد پیشوند باعث می شود l اولیه ساقه به n یا r تغییر کند .
صفت های اسنادی در حالت با اسمی که واجد شرایط هستند موافق هستند، اما صفت های اعتباری هرگز مصوت اولیه را نمی گیرند. به همین ترتیب، نسبی فاعل با افزودن مصوت اولیه به فعل (چون یک فعل اصلی یک محمول است) تشکیل می شود.
قیدهای واقعی در معنای دستوری در لوگاندا بسیار نادرتر از مثلاً انگلیسی هستند و عمدتاً توسط سایر بخش‌های گفتار ترجمه می‌شوند - مثلاً صفت‌ها یا ذرات . وقتی قید یک فعل را واجد شرایط می‌کند ، معمولاً با یک صفت ترجمه می‌شود که سپس با موضوع فعل مطابقت دارد. به عنوان مثال:
در اینجا «بد» با صفت -بی «بد، زشت» ترجمه شده است که با موضوع موافق نیست .
مفاهیم دیگر را می توان با ذرات ثابت ترجمه کرد . به عنوان مثال ، ذره تشدید کننده nnyo به یک صفت یا فعل به معنای «خیلی»، «خیلی» متصل است. به عنوان مثال: Lukwago anywa nnyo "Lukwago زیاد می نوشد".
همچنین در لوگاندا دو گروه قید صادق وجود دارد که هر دو با فاعل فعل یا اسم واجد شرایط (نه فقط از نظر جنسیت و عدد ، بلکه در شخص ) موافق هستند، اما به طور متفاوتی عطف می‌شوند . گروه اول مانند افعال مزدوج شده اند و فقط شامل چند کلمه است: tya 'how'، ti 'like this', tyo 'like that':
قید ti 'like this' (آخرین کلمه در هر یک از جملات بالا) به عنوان یک فعل صرف می شود تا با فاعل جمله در جنسیت، عدد و شخص موافق باشد.
گروه دوم بر اساس ضمایر، مجموعه متفاوتی از پیشوندها را می گیرند. قیدهای این گروه عبارتند از -nna 'همه' (یا، با مفرد، 'any')، -kka 'only'، -mbi ، -mbiriri 'both' و -nsatule 'هر سه':
توجه داشته باشید که چگونه، در دو مثال آخر، قید -kka با هر مقدمه‌ای که واجد شرایط است موافق است - یا nze ضمنی «I» یا emmotoka صریح «ماشین».
همچنین، در دو مثال اول، توجه داشته باشید که چگونه قرار دادن nzekka قبل یا بعد از فعل تفاوت بین "فقط" (زمانی که قید واجد شرایط و با فاعل مطابقت دارد - nze ضمنی "I") و "تنها" (زمانی که فعل nkola "من کار می کنم" را مشخص می کند اما با فاعل موافق است).
ملکیت در لوگاندا با ذره ای متفاوت برای هر کلاس اسمی مفرد و جمع (با توجه به اسم دارای) نشان داده می شود. یک روش جایگزین برای تفکر در مورد مالکیت لوگاندا، به عنوان یک کلمه واحد است که خوشه صامت اولیه آن برای موافقت با اسم دارای در کلاس و عدد تغییر می کند.
بسته به اسم دارای مالکیت یکی از اشکال زیر است:
اگر ممیز ضمیر شخصی باشد ، از حالت اختصاصی جدا استفاده نمی شود. در عوض، دارایی های شخصی زیر استفاده می شود:
همچنین چند اسم وجود دارد که در صورت استفاده با مضارع شکل خاصی به خود می گیرند:
مانند سایر زبان های بانتو ، هر فعل باید از نظر جنسیت و عدد نیز با فاعل خود مطابقت داشته باشد (در مقابل عدد فقط در زبان های هند و اروپایی). به عنوان مثال:
در اینجا فعل nywa پیشوند خود را با توجه به جنسیت و تعداد فاعل تغییر می دهد.
توجه داشته باشید که در مثال سوم و چهارم، چگونه فعل با عدد اسم مطابقت دارد، حتی زمانی که اسم به صراحت تمایز اعداد را نشان نمی دهد.
پیشوندهای فاعل برای ضمایر شخصی عبارتند از:
برای ضمایر غیرشخصی پیشوندهای فاعل عبارتند از:
هنگامی که فعل بر یک یا چند مفعول حاکم است، بین پیشوندهای مفعول و جنسیت و تعداد پیشوندهای آنها نیز توافق وجود دارد :
مانند پیشوند موضوع، پیشوندهای سوم شخص نیز با پیشوندهای خود در شخص موافق هستند . پیشوندهای شی شخصی عبارتند از:
برای سوم شخص غیرشخصی پیشوندهای شی عبارتند از:
به شباهت بین هر پیشوند موضوع و پیشوند مفعول مربوطه توجه کنید: آنها در همه موارد به جز کلاس I و مفرد کلاس III یکسان هستند. همچنین به مطابقت بین پیشوندهای مفعول و پیشوندهای اسم توجه کنید (به اسم‌های بالا مراجعه کنید): وقتی هر m- در پیشوند اسم با یک g- در پیشوند مفعول جایگزین می‌شود، تنها تفاوت‌ها در کلاس I و III است.
پیشوند شی مستقیم معمولاً مستقیماً بعد از پیشوند موضوع درج می شود:
پیشوند شی غیر مستقیم بعد از شی مستقیم می آید:
منفی معمولاً با پیشوند te- یا t- به پیشوند موضوع یا در مورد اول شخص مفرد، جایگزین کردن پیشوند با si- تشکیل می شود . این منجر به مجموعه زیر از پیشوندهای موضوع شخصی می شود:
پیشوندهای موضوع غیرشخصی منفی عبارتند از:
هنگامی که با نسبی مفعول یا زمان روایی استفاده می شود (نگاه کنید به زیر)، منفی با پیشوند ta- تشکیل می شود که پس از ضمائم فاعل و مفعول درج می شود:
برای تشکیل برخی زمان ها، از شکل خاصی از ریشه فعل استفاده می شود که «شکل اصلاح شده» نامیده می شود. این با ایجاد تغییرات مختلف در هجای پایانی ساقه، معمولاً شامل تغییر هجای پایانی به یکی از پسوندهای زیر است :
شکل اصلاح شده ریشه های فعل تنها منبع واقعی بی نظمی در سیستم کلامی لوگاندا است. به ویژه افعال تک هجا دارای اشکال تغییر یافته غیرقابل پیش بینی هستند:
حالت زمان – جنبه – در لوگاندا به صراحت بر روی فعل مشخص می‌شود، همانطور که در اکثر زبان‌های دیگر بانتو وجود دارد .
زمان حال با افزودن پیشوندهای فاعل به ساقه شکل می گیرد. نگاتیو نیز به همین صورت اما با پیشوندهای موضوع منفی شکل می گیرد (این روش معمول شکل دادن منفی در لوگاندا است).
حال کامل فقط پیشوند موضوع به اضافه ریشه اصلاح شده است:
حال کامل در لوگاندا گاهی اوقات در معنای گذشته خود کمی ضعیف تر از انگلیسی است . اغلب با افعال غیر گذرا به معنای بودن در حالت انجام کاری استفاده می شود . به عنوان مثال، baze azze به معنای "شوهرم آمده است" (با استفاده از شکل فعلی کامل -zze از فعل jja "آمدن"). ŋŋenze معمولا به معنای "من خاموش هستم" به جای "من رفته ام". اما اگر بگوییم در موگاندا انجام داده‌ام ، معمولاً از یکی از زمان‌های گذشته nnakoze یا nnakola "I did" استفاده می‌شود، زیرا kola یک فعل متعدی است.
حال کامل نیز برای نشان دادن نگرش فیزیکی استفاده می شود. به عنوان مثال، با استفاده از فعل okutuula "نشستن": ntuula (زمان حال) به معنای "من در حال نشستن خودم هستم". برای گفتن "من نشسته ام" به معنای معمول "من نشسته ام" در انگلیسی استاندارد، یک موگاندا از حال کامل استفاده می کند: ntudde (مانند انواع غیر استاندارد خاص انگلیسی بریتانیایی).
گذشته نزدیک با قرار دادن پیشوند -a- قبل از شکل اصلاح شده ساقه تشکیل می شود. این پیشوند به عنوان مصوت، تأثیر تغییر شکل پیشوندهای موضوع را دارد:
زمان گذشته نزدیک برای رویدادهایی که در 18 ساعت گذشته اتفاق افتاده استفاده می شود. منفی به روش معمول شکل می گیرد.
گذشته دور با پیشوند a- مشابه گذشته نزدیک، اما با استفاده از شکل ساده ساقه تشکیل می شود:
زمان گذشته دور برای رویدادهایی که بیش از 18 ساعت پیش رخ داده اند استفاده می شود و همچنین می تواند به عنوان یک پلپرفکت ضعیف استفاده شود . این زمانی است که در رمان و داستان نویسی استفاده می شود .
از آینده نزدیک برای توصیف چیزهایی که قرار است در 18 ساعت آینده رخ دهند استفاده می شود. با پیشوند naa- روی شکل ساده ساقه تشکیل شده است :
در دوم شخص مفرد و مفرد کلاس III، پیشوند با پیشوند فاعل به noo و nee تبدیل می شود.
شکل منفی این زمان با تغییر -a پایانی ریشه به -e و استفاده از پیشوندهای فاعل منفی با طول صدادار شکل می‌گیرد. هیچ پیشوند زمانی استفاده نمی شود:
آینده دور برای رویدادهایی استفاده می شود که بیش از 18 ساعت در آینده رخ خواهند داد. با پیشوند li- در شکل ساده ساقه تشکیل شده است :
توجه کنید که چگونه l پیشوند زمان بعد از n- پیشوند موضوع اول شخص مفرد به d تبدیل می شود .
حالت شرطی با پیشوند andi- و شکل اصلاح شده ساقه تشکیل می شود:
فاعل با تغییر -a پایانی ساقه به -e تشکیل می شود :
منفی یا با فعل کمکی lema ('شکست خوردن') به اضافه مصدر تشکیل می شود :
یا از همان اشکال منفی آینده نزدیک استفاده کنید:
لوگاندا چند زمان خاص دارد که در بسیاری از زبان های دیگر یافت نمی شود. زمان "هنوز" برای گفتن اینکه چیزی هنوز در حال وقوع است استفاده می شود. با پیشوند kya- تشکیل می شود :
در منفی به معنای "دیگر" نیست:
در مورد افعال غیر گذرا ، به ویژه افعال نگرش فیزیکی (به Present Perfect در بالا مراجعه کنید)، پیشوند kya- را می توان با ریشه فعل اصلاح شده نیز استفاده کرد تا حس «هنوز در حالت بودن» را ایجاد کند. به عنوان مثال، nkyatudde به معنای "من هنوز نشسته ام".
زمانی که در مورد آنچه تاکنون اتفاق افتاده صحبت می شود، از زمان «تا کنون» استفاده می شود، با این مفهوم که موارد بیشتری در راه است. با پیشوند aaka- تشکیل می شود :
این زمان فقط در حالت مثبت یافت می شود .
از سوی دیگر، زمان «هنوز نه» تنها در حالت منفی یافت می شود. برای صحبت در مورد چیزهایی که هنوز اتفاق نیفتاده (اما ممکن است در آینده اتفاق بیفتد) استفاده می شود و با پیشوند nna- تشکیل می شود :
هنگام توصیف مجموعه‌ای از رویدادهایی که به‌طور متوالی اتفاق می‌افتند (یا می‌شوند یا اتفاق می‌افتند)، شکل روایی برای همه به جز اولین فعل در جمله استفاده می‌شود. از ذره ne (یا n قبل از یک مصوت ) و به دنبال آن زمان حال تشکیل می شود :
روایت را می توان با هر زمانی استفاده کرد، به شرطی که رویدادهایی که توصیف می کند در توالی بی واسطه باشند. نگاتیو با پیشوند si- بلافاصله بعد از پیشوندهای مفعول (یا پس از پیشوند موضوع اگر از پیشوندهای شی استفاده نشده است) تشکیل می شود:
این را با ساختار منفی استفاده شده با اقوام شی مقایسه کنید.
زمان های دیگر را می توان به صورت حاشیه ای با استفاده از افعال کمکی تشکیل داد . برخی از افعال کمکی لوگاندا نیز می توانند به عنوان افعال اصلی استفاده شوند. برخی از آنها همیشه کمکی هستند:
معنای یک فعل را می توان به تعداد تقریباً نامحدودی از راه ها با استفاده از اصلاحات در ریشه فعل تغییر داد. تنها تعداد انگشت شماری از تغییرات اشتقاقی اصلی وجود دارد، اما می توان آنها را تقریباً در هر ترکیبی به ریشه فعل اضافه کرد که منجر به صدها تغییر ترکیبی ممکن می شود.
غیرفعال با جایگزینی -a نهایی با -wa یا -ibwa / -ebwa تولید می‌شود :
انعکاسی با افزودن پیشوند e- به ریشه فعل (معادل جایگزینی پیشوند oku- مصدر با okwe- ) ایجاد می شود:
بسیاری از افعال فقط در شکل بازتابی خود استفاده می شوند:
تکرار با دو برابر کردن ساقه شکل می گیرد و به طور کلی حس تکرار یا شدت را اضافه می کند:
تعدیل اعمال شده یا اضافه اضافه به فعل اجازه می دهد که یک مفعول اضافی بگیرد و به آن معنی «برای یا با (کسی یا چیزی) انجام دادن» می دهد. با پسوند ir- قبل از آخر -a فعل درج شده است:
اضافه کردن پسوند اعمال شده دو بار اصلاح "کاربردی تقویتی" را می دهد، که دارای یک مفهوم کاربردی جایگزین است، که معمولاً از معنای اصلی بیشتر از اصلاح ساده اعمال شده حذف می شود:
علّت با تغییرات مختلفی که در انتهای فعل اعمال می‌شود، تشکیل می‌شود، که معمولاً شامل آخرین -a است که به -ya ، -sa یا -za تغییر می‌کند . این به یک فعل معنای «علت کردن به انجام دادن» می دهد، و همچنین می تواند یک فعل ناگذر را متعدی کند :
اعمال دو اصلاح سببی منجر به "علت دوم" می شود:
اصلاح خنثی، که به عنوان ثابت نیز شناخته می شود ، شبیه پسوند «-able» در انگلیسی است ، با این تفاوت که نتیجه یک فعل به معنای « x -able بودن» به جای صفت به معنای « x -able» است. با قرار دادن پسوند -ik / -ek قبل از فعل آخر -a تشکیل می شود :
تعدیل مبدل ناگذر معنای یک فعل ناگذر را معکوس می‌کند و آن را ناگذر می‌گذارد، یا معنای یک فعل متعدی را معکوس می‌کند و آن را شبیه پیشوند «un-» انگلیسی می‌کند. با پیشوند uk- که قبل از فعل آخر -a درج شده است تشکیل می شود :
مبدل متعدی شبیه تبدیل ناپذیر است با این تفاوت که به یک فعل متعدی منجر می شود. به عبارت دیگر، معنای فعل ناگذر را معکوس می کند و آن را متعدی می کند ، یا معنای فعل متعدی را معکوس می کند و آن را متعدی می گذارد. با پسوند ul- تشکیل می شود :
دو پسوند تبدیل کننده اصلاح تبدیلی تقویتی را ایجاد می کنند:
اصلاح متقابل با پسوند -na یا -gana (یا کمتر رایج -ŋŋa ) تشکیل می شود:
مترقی با پسوند -nga تشکیل می شود . با افعال متناهی برای ایجاد حس پیوستگی استفاده می شود :
این در واقع یک اصلاح نیست، بلکه یک کلیک است ، بنابراین همیشه «بعد از» هر گونه خمش دستوری اعمال می شود.
بیش از یک اصلاح را می توان در یک ساقه انجام داد:
برخی از محدودیت‌ها برای ترکیب‌هایی که می‌توان در آنها این تغییرات را انجام داد اعمال می‌شود. برای مثال، اصلاح «کاربردی» را نمی توان در یک ساقه مسبب ایجاد کرد. هر گونه اصلاح علّی ابتدا باید حذف شود، اصلاح اعمال شده انجام شود و سپس اصلاحات سببی دوباره اعمال شود. و از آنجایی که انعکاسی به جای پسوند با پیشوند تشکیل می شود، نمی توان بین مثلاً انعکاسی علّی و انعکاسی تمایز قائل شد.
سیستم اعداد اصلی لوگاندا بسیار پیچیده است. اعداد «یک» تا «پنج» صفت‌های عددی تخصصی هستند که با اسمی که واجد شرایط هستند مطابقت دارند . واژه های «شش» تا «ده» اسم های عددی هستند که با اسم واجد شرایط مطابقت ندارند.
«بیست» تا «پنجاه» با استفاده از اعداد اصلی «دو» تا «پنج» با جمع «ده» به صورت مضرب ده بیان می‌شوند. «شصت» تا «صد» به خودی خود اسم‌های عددی هستند که از همان ریشه‌هایی مشتق شده‌اند که اسم‌های «شش» تا «ده» اما با پیشوندهای کلاس متفاوت هستند.
در یک الگوی مشابه، «دویست» تا «پانصد» به صورت مضرب صد با استفاده از اعداد اصلی با جمع «صد» بیان می‌شوند. سپس «ششصد» تا «هزار» اسم‌هایی هستند که دوباره از همان ریشه‌های «شش» تا «ده» مشتق شده‌اند. این الگو تا «ده هزار» تکرار می‌شود، سپس از اسم‌های استاندارد برای «ده هزار»، «صد هزار» و «یک میلیون» استفاده می‌شود.
کلمات استفاده شده برای این سیستم عبارتند از:
صفت‌های عددی (نپذیرفتند با اسم واجد شرایط موافقت کنند):
اسامی عددی:
اسامی استاندارد:
ارقام از چپ به راست مشخص می شوند و با na (به دنبال kkumi ) و mu (به دنبال هر کلمه دیگری) ترکیب می شوند. به عنوان مثال:
صفت های عددی با اسم واجد شرایط مطابقت دارند:
اما
و
اشکال emu ، bbiri ، ssatu ، nnya و ttaano هنگام شمارش (و همچنین هنگام تعیین اسامی کلاس های III و VII) استفاده می شوند.
اما از توافق صفت های عددی با توان های ده عارضه ای به وجود می آید. از آنجایی که کلمات ده، صد، هزار و غیره متعلق به طبقات مختلف هستند، هر توان ده را می توان از شکل صفت تعیین کننده آن استنباط کرد، بنابراین اشکال جمع توان های ده ( اماکومی) «ده‌ها»، «بیکومی » «صدها»، «بوکومی » «ده‌ها هزار» - اما نه «انکومی» «هزاران») معمولاً حذف می‌شوند، تا زمانی که منجر به ابهام نشود.
به عنوان مثال:
توجه داشته باشید که:
آبانتو بازارالیبوا از بالینا اددمبه نئوبویینزا ابیانکانانکانا، باتوندبوا از بالینا آماژزی عصر از بسوبولا اوکواوولا ایکیرونگی انکیبی bwebatyo، buli omu agwana okuyisa munne nga muganda we.
همه انسان ها آزاد به دنیا می آیند و از نظر حیثیت و حقوق برابر هستند. آنها دارای عقل و وجدان هستند و باید نسبت به یکدیگر با روحیه برادری رفتار کنند.
(ماده 1 اعلامیه جهانی حقوق بشر)
