رومانش ( / r oʊ ˈ m æ n ʃ , r oʊ ˈ m ɑː n ʃ / roh- MA(H)NSH ؛ گاهی اوقات به صورت رومانش و رومانتچ نیز نوشته می شود ) [یادداشت 1] یک زبان گالو-رومنس و/یا رتو-رومنس است. بیشتر در کانتون سوئیس گریزون (Graubünden) صحبت می شود . رومانش از سال 1938 به عنوان زبان ملی سوئیس و از سال 1996 در مکاتبات با شهروندان رومانش زبان به همراه آلمانی ، فرانسوی و ایتالیایی به عنوان زبان رسمی شناخته شده است . [6] همچنین در کانتون گریسون ها در کنار آلمانی و ایتالیایی جایگاه رسمی دارد و به عنوان وسیله آموزشی در مدارس مناطق رومانش زبان استفاده می شود. گاهی اوقات توسط زبان شناسان با لادین و فریولی به عنوان زبان های رتو-رومنس گروه بندی می شود ، اگرچه این مورد بحث است.
رومانش یکی از نوادگان زبان لاتین گفتاری امپراتوری روم است که در قرن پنجم پس از میلاد جایگزین زبان‌های سلتیک و رائیتی شد که قبلاً در این منطقه صحبت می‌شد. رومانش تعداد کمی از کلمات این زبان ها را حفظ کرده است. رومانش همچنین به شدت تحت تأثیر زبان آلمانی در واژگان و مورفوسنتکس قرار گرفته است . این زبان در طول قرن ها به تدریج به منطقه فعلی خود عقب نشینی کرد و در مناطق دیگر با گویش های آلمانی و باواریایی جایگزین شد . قدیمی‌ترین نوشته‌هایی که به‌عنوان رومانش شناسایی شده‌اند مربوط به قرن دهم یا یازدهم است، اگرچه آثار اصلی تا قرن شانزدهم ظاهر نشدند، زمانی که چندین گونه نوشتاری منطقه‌ای شروع به توسعه کردند. در طول قرن نوزدهم، منطقه ای که این زبان در آن صحبت می شد به دلیل صنعتی شدن سوئیس رو به افول گذاشت، اما رومانش زبانان احیای ادبی پیدا کردند و یک جنبش زبانی را آغاز کردند که به توقف زوال زبانشان اختصاص داشت . [7]
در سرشماری سوئیس در سال 2000، 35095 نفر (که 27038 نفر در کانتون گریسونز زندگی می کنند ) زبان رومانش را به عنوان زبان "بهترین دستور" و 61815 نفر را به عنوان زبان "معمولاً صحبت می کنند" معرفی کردند. [8] در سال 2010، سوئیس به یک سیستم ارزیابی سالانه تغییر کرد که از ترکیبی از سوابق شهروندی شهرداری و تعداد محدودی نظرسنجی استفاده می‌کرد. [9] در سال 2019، 40074 نفر ساکن سوئیس بودند که عمدتاً رومانش صحبت می کردند. [1] در سال 2017، 28698 نفر از ساکنان کانتون گریسونز (14.7٪ از جمعیت) آن را به عنوان زبان اصلی خود استفاده می کردند. [10] [11]
رومانش به پنج گروه گویش منطقه ای مختلف ( سورسیلوان ، والادر ، پوتر ، سورمیران و سوتسیلوان ) تقسیم می شود که هر کدام زبان نوشتاری استاندارد شده خود را دارند. علاوه بر این، یک نوع پان منطقه ای به نام رومانتش گریشون در سال 1982 معرفی شد که در بین رومانش زبانان بحث برانگیز است. [12]
رومانش یک زبان رومی است که از لاتین مبتذل ، زبان گفتاری امپراتوری روم گرفته شده است . در میان زبان های رومی، رومانش به دلیل موقعیت محیطی خود برجسته است. [13] این منجر به چندین ویژگی باستانی شده است. یکی دیگر از ویژگی های متمایز، تماس چند قرنی زبان با آلمانی است که بیشتر در واژگان و تا حدی نحو رومانش قابل توجه است. رومانش متعلق به شاخه گالو-رومانسی از زبان های رومی است که شامل زبان هایی مانند فرانسوی ، اکسیتان و لومبارد می شود . ویژگی اصلی که رومانش را در زبان‌های گالو-رومنس قرار می‌دهد، پیشانی لاتین / u / به [ y ] یا [ i ] است ، همانطور که در muru(m) لاتین "دیوار" دیده می‌شود که در رومانش یا است .
ویژگی‌های اصلی که زبان رومانش را از زبان‌های گالو-ایتالیک در جنوب متمایز می‌کند و آن را به زبان‌های لادن ، فریولی و فرانکو-پروانسی نزدیک‌تر می‌کند ، عبارتند از:
یکی دیگر از ویژگی های بارز زبان رومانش استفاده از حروف صدادار بدون تاکید است. تمام حروف صدادار بدون تاکید به جز /a/ ناپدید شدند. [15]
اینکه آیا رومانش، فریولان ، و لادین باید یک زیرگروه جداگانه " Rhaeto-Romance " در Gallo-Romance بسازند یا نه، یک مسئله حل نشده است که به عنوان Questione Ladina شناخته می شود . برخی از زبان شناسان معتقدند که این زبان ها از یک زبان مشترک که از نظر جغرافیایی از طریق گسترش آلمانی و ایتالیایی شکسته شده است، آمده اند. زبانشناس ایتالیایی Graziadio Isaia Ascoli اولین بار در سال 1873 این ادعا را مطرح کرد. [16] موضع دیگر معتقد است که هرگونه شباهت بین این سه زبان را می توان از طریق انزوای جغرافیایی نسبی آنها توضیح داد، که آنها را در برابر تغییرات زبانی خاص محافظت می کرد. در مقابل، گونه‌های گالو-ایتالیک شمال ایتالیا نسبت به تأثیرات زبانی جنوب بازتر بودند . زبان شناسانی که این موضع را اتخاذ می کنند اغلب اشاره می کنند که شباهت های بین زبان ها نسبتاً کم است. [17] این موضع اولین بار توسط گویش شناس ایتالیایی کارلو باتیستی معرفی شد .
این اختلاف زبانی از نظر سیاسی برای جنبش irredentist ایتالیا مرتبط شد . ناسیونالیست‌های ایتالیایی فرضیه باتیستی را اینگونه تفسیر کردند که رومانش، فریولان و لادین زبان‌های رومی جداگانه نیستند، بلکه گویش‌های ایتالیایی هستند . آنها از این فرضیه به عنوان استدلالی برای ادعای سرزمین هایی برای ایتالیا استفاده کردند که این زبان ها در آن صحبت می شد. [18] با این حال، از منظر زبان‌شناختی اجتماعی ، این سؤال تا حد زیادی بی‌ربط است. گویشوران رومانش همیشه به زبانی متمایز از هر دو نوع ایتالیایی و دیگر انواع رومنس صحبت می‌کنند. [19] علاوه بر این، برخلاف فریولی، لادین یا لومبارد ، رومانش در شمال مرز زبانی آلمان و ایتالیا قرار دارد و آلمانی بسیار بیشتر از ایتالیایی بر این زبان تأثیر گذاشته است.
رومانش شامل گروهی از گویش‌های نزدیک به هم است که معمولاً به پنج نوع مختلف تقسیم می‌شوند که هر کدام شکل استاندارد شده‌ای را ایجاد کرده‌اند. این استانداردهای منطقه‌ای در زبان رومانش به عنوان اصطلاحات شناخته می‌شوند تا آنها را از زبان‌های محلی محلی متمایز کنند که به آنها گویش گفته می‌شود . [20] این گویش ها یک پیوستار گویش را بدون تقسیم بندی واضح تشکیل می دهند. از لحاظ تاریخی یک منطقه گفتار پیوسته، این پیوستار اکنون با گسترش زبان آلمانی گسست شده است، به طوری که رومانش اکنون از نظر جغرافیایی به حداقل دو بخش غیر مجاور تقسیم شده است.
جدای از این پنج گویش اصلی، دو نوع دیگر اغلب متمایز می شوند. یکی لهجه Val Müstair است که نزدیک به Vallader است اما اغلب به طور جداگانه به عنوان Jauer شناخته می شود (رومانش: jauer ؛ مشتق شده از ضمیر شخصی jau "I"، یعنی " jau -sayers"). [23] گویش توجتش و وال مدل کمتر متمایز است که به طور قابل توجهی با سورسیلوان متفاوت است و از آن به عنوان تواتشین یاد می شود . [23] [24]
بعلاوه، نوع استاندارد شده Rumantsch Grischun ، که برای استفاده در همه منطقه در نظر گرفته شده بود، در سال 1982 معرفی شد. گویش Val Bregaglia معمولاً از انواع لمباردی در نظر گرفته می شود ، و گویشورها از ایتالیایی به عنوان زبان نوشتاری خود استفاده می کنند، حتی اگر این گویش دارای ویژگی های بسیاری باشد. با گویش پوتر همسایه رومانش. [25]
از آنجایی که این گونه‌ها زنجیره‌ای را با انتقال‌های کوچک از هر روستا به روستای بعدی تشکیل می‌دهند، هیچ گروه‌بندی داخلی مستقیمی از گویش‌های رومانش وجود ندارد. منطقه زبان رومانش را می توان به بهترین شکل توصیف کرد که شامل دو گونه کاملاً متفاوت است، Sursilvan در غرب و گویش های Engadine در شرق، که Sutsilvan و Surmiran یک منطقه انتقالی را بین آنها تشکیل می دهند. [26] گونه های Engadinese Putèr و Vallader اغلب به عنوان یک گونه خاص شناخته شده به نام Ladin (Ladin، Sursilvan، Surmiran، و Rumantsch Grischun : ؛ Sutsilvan: ladegn ) شناخته می شوند، که نباید با زبان نزدیک اشتباه گرفته شود. در کوه های دولومیت ایتالیا که به نام لادین نیز شناخته می شود . سوتسیلوان و سورمیران گاهی به عنوان رومانش مرکزی (rm. Grischun central )، و سپس با سورسیلوان به عنوان "رینیش رومانش" (به آلمانی "Rheinischromanisch") با هم گروه می شوند.
یکی از ویژگی‌هایی که گونه‌های رنیش را از لادین جدا می‌کند، حفظ حروف صدادار جلوی گرد / y / و / ø / (نوشته شده ü و ö ) در لادین است که در گویش‌های دیگر گرد نشده است، [27] مانند Ladin , Sursilvan , Surmiran meir "دیوار" یا Ladin به رنیش "پنیر". یکی دیگر از توسعه لاتین -CT- است که در گونه‌های رانی به صورت /tɕ/ مانند detg "said" یا fatg "did" تبدیل شده است، در حالی که در Ladin به /t/ تبدیل شده است ( dit و fat ). با این حال، یکی از ویژگی‌هایی که سورسیلوان را از رومانش مرکزی جدا می‌کند، شامل وسعت پالاتالیزه شدن /k/ لاتین در مقابل /a/ است که در سورسیلوان نادر است اما در گونه‌های دیگر رایج است: [27] Sursilvan ، Sutsilvan tgea ، Surmiran. tgesa ، Putèr و Vallader "خانه". با این حال، به طور کلی، گونه‌های رومانش مرکزی ویژگی‌های منحصربه‌فرد زیادی ندارند، بلکه سورسیلوان و لادین را از طریق توالی تفاوت‌های کوچک متعدد از یک روستا به روستای دیگر به هم متصل می‌کنند. [28] [29]
گویش های رومانش همیشه قابل درک نیستند. به ویژه گویندگان سورسیلوان و لادین معمولاً در ابتدا قادر به درک یکدیگر نیستند. [30] از آنجایی که گویندگان معمولاً خود را عمدتاً با گویش منطقه‌ای خود می‌شناسند، بسیاری تلاشی برای درک لهجه‌های ناآشنا نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند آلمانی سوئیسی را با گویشورهای دیگر صحبت کنند. [31] هویت رایج رومانش در خارج از محافل روشنفکری گسترده نیست، حتی اگر این در بین نسل جوان در حال تغییر بوده است. [32]
رومانش از زبان لاتینی است که توسط سربازان، بازرگانان و مقامات رومی پس از فتح منطقه گریسونز امروزی توسط رومیان در 15 قبل از میلاد به منطقه آورده شد . قبل از آن، ساکنان به زبان‌های سلتیک و رائیتی صحبت می‌کردند، و ظاهراً رایتیک عمدتاً در دره انگادین پایین صحبت می‌شد . ردپایی از این زبانها عمدتاً در نامهای نامگذاری شده از جمله نامهای روستایی مانند Tschlin ، Scuol ، Savognin ، Glion ، Breil/Brigels ، Brienz/Brinzauls ، Purtenza و Trun باقی مانده است . علاوه بر این، تعداد کمی از کلمات پیش از لاتین در رومانش باقی مانده است که عمدتاً مربوط به حیوانات، گیاهان و ویژگی های زمین شناسی منحصر به فرد کوه های آلپ است ، مانند camutsch " chamois " و grava " scree ".
ناشناخته است که ساکنان سلتیک و رائیتی پس از فتح Raetia با چه سرعتی رومی شدند. برخی از زبان شناسان تصور می کنند که این منطقه پس از فتح رومیان به سرعت رومی شده است، در حالی که برخی دیگر فکر می کنند که این روند تا قرن چهارم یا پنجم پایان یافت، زمانی که سلت های کاملاً رومی شده از شمال دورتر برای جلوگیری از تهاجم قبایل ژرمنی به جنوب گریختند . [33] این فرآیند قطعاً کامل بود و زبان‌های پیش رومی در قرن پنجم تا ششم، زمانی که رائتیا بخشی از پادشاهی استروگوتیک شد، منقرض شدند . در حدود سال 537 پس از میلاد، استروگوت‌ها استان رایتیا پریما را به امپراتوری فرانک واگذار کردند ، امپراتوری که همچنان دارای حاکمان محلی بود که به اصطلاح دوک‌نشین چور را اداره می‌کردند . با این حال، پس از مرگ آخرین فرمانروای ویکتورید ، اسقف تلو ، در حدود سال 765 پس از میلاد، شارلمانی یک دوک آلمانی را برای اداره منطقه منصوب کرد. علاوه بر این، اسقف نشین چور توسط کلیسای کاتولیک رومی (پیش از انشقاق ) از اسقف نشینی میلان به اسقف نشین ماینز در سال 843 پس از میلاد منتقل شد . این اثر ترکیبی یک جهت گیری مجدد فرهنگی به سمت شمال آلمانی زبان بود، به ویژه که نخبگان حاکم اکنون تقریباً به طور کامل به زبان آلمانی صحبت می کنند. [34]
در آن زمان، رومانش در منطقه بسیار گسترده‌تری صحبت می‌شد، که از شمال تا کانتون‌های گلاروس و سنت گالن امروزی ، تا والنسی در شمال غربی، و روتی و دره آلپ راین در شمال شرقی امتداد داشت. در شرق، بخش‌هایی از فورارلبرگ امروزی و همچنین بخش‌هایی از تیرول رومانش زبان بودند . نواحی شمالی که رایتیا پایین نامیده می‌شوند، در قرن دوازدهم آلمانی زبان شدند. [35] و در قرن پانزدهم، دره راین سنت گالن و مناطق اطراف Wallensee کاملاً آلمانی زبان بودند. [34] این تغییر زبان یک فرآیند طولانی و طولانی بود، به طوری که شهرهای بزرگتر و مرکزی ابتدا آلمانی را پذیرفتند، در حالی که نواحی پیرامونی تر اطراف آنها مدت طولانی تری به زبان رومش زبان باقی ماندند. تغییر به آلمانی به‌ویژه تحت تأثیر نخبگان محلی آلمانی‌زبان و مهاجران آلمانی‌زبان از شمال ایجاد شد و طبقات پایین‌تر و روستایی رومانش را برای مدت طولانی‌تری حفظ کردند. [36]
علاوه بر این، از حدود سال 1270، والسرهای آلمانی زبان شروع به اسکان در مناطق کم جمعیت یا خالی از سکنه در قلب رومانش زبان کردند. والسرها گاهی از سکونتگاه‌های اصلی خود به مناطق رومانش‌زبان گسترش می‌یافتند، که سپس اغلب به آلمانی‌زبان تبدیل می‌شدند، مانند داووس ، شانفیگ ، پرتیگائو ، اسکامس و والنداس ، که در قرن چهاردهم آلمانی‌زبان شدند. [37] در موارد نادر، این سکونتگاه های والسر در نهایت توسط همسایگان رومش زبان خود جذب شدند. به عنوان مثال، Oberhalbstein، Medel ، و Tujetsch در منطقه Surselva. [38]
آلمانی شدن چور پیامدهای بلندمدت خاصی داشت. اگرچه این شهر مدت ها پیش از آن به عنوان مرکز فرهنگی رومانش متوقف شده بود، زبان گفتاری پایتخت اسقف نشین چور تا قرن پانزدهم رومانش بود. [35] پس از یک آتش سوزی در سال 1465 که عملاً شهر را ویران کرد، بسیاری از صنعتگران آلمانی زبان که برای کمک به تعمیر آسیب فراخوانده شده بودند در آنجا ساکن شدند و باعث شد که آلمانی زبان اکثریت شود. دوریش چیامپل در وقایع نگاری در سال‌های 1571–1572 اشاره می‌کند که رومانش تقریباً صد سال قبل هنوز در چور صحبت می‌شد، اما از آن زمان به سرعت جای خود را به آلمانی داده بود و اکنون چندان مورد استقبال ساکنان شهر قرار نمی‌گرفت. [34] بسیاری از زبان شناسان از دست دادن Chur به آلمانی را یک رویداد مهم می دانند. به عنوان مثال، به گفته سیلویا اوسوالد، دقیقاً در زمانی رخ داد که معرفی دستگاه چاپ می توانست به پذیرش گویش رومانش پایتخت به عنوان زبان نوشتاری مشترک برای همه رومانش زبانان منجر شود. [39] زبان‌شناسان دیگری مانند یاچن کوردین آرکوینت همچنان نسبت به این دیدگاه تردید دارند و فرض می‌کنند که مناطق مختلف رومانش‌زبان هنوز استانداردهای نوشتاری جداگانه خود را توسعه داده‌اند. [40]
در عوض، چندین گونه نوشتاری منطقه‌ای رومانش در طول قرن شانزدهم ظاهر شدند. جیان تراورز اولین اثر باقی مانده را به زبان رومانش، Chianzun dalla guerra guerra dagl Chiaste da Müs ، به گویش پوتر نوشت. این شعر حماسی که در سال 1527 سروده شد، اولین جنگ موسو را توصیف می کند که خود تراورز در آن شرکت کرده بود. [41] تراورس همچنین نمایشنامه های متعددی از کتاب مقدس را به رومانش ترجمه کرد، اگرچه تنها عناوین بسیاری از آنها باقی مانده است. یکی دیگر از نویسندگان اولیه، Giachem Bifrun، که همچنین در Putèr می نوشت، اولین کتاب چاپ شده را به زبان رومانش نوشت، یک تعلیمی که در 1552 منتشر شد. در سال 1560 او ترجمه ای از عهد جدید را منتشر کرد : L'g Nuof Sainc Testamaint da nos Signer Jesu Christ .
دو سال بعد، در سال 1562، نویسنده دیگری از Engadine، Durich Chiampel، Cudesch da Psalms را منتشر کرد ، مجموعه ای از سرودهای کلیسا به گویش والادر. این آثار اولیه عموماً به خوبی نوشته شده‌اند و نشان می‌دهند که نویسندگان مقدار زیادی واژگان رومانش را در اختیار داشته‌اند، برخلاف آنچه از اولین نوشته‌های یک زبان انتظار می‌رود. به همین دلیل، ریکاردا لیور، زبانشناس، فرض می‌کند که این آثار مکتوب بر اساس سنت پیش از ادبیات استفاده از رومانش در موقعیت‌های اداری و قانونی ساخته شده‌اند، که هیچ مدرکی از آن باقی نمانده است. [42] خود نویسندگان در مقدمه‌های خود اغلب به تازگی نوشتن رومانش اشاره می‌کنند و در مورد تعصب ظاهراً رایج بحث می‌کنند که رومانش زبانی است که نمی‌توان نوشت. [43]
اولین نوشته در گویش های Sursilvan و Sutsilvan در قرن هفدهم ظاهر شد. همانطور که در انگادین، این آثار اولیه معمولاً بر موضوعات مذهبی، به ویژه مبارزات بین پروتستان ها و ضد اصلاح طلبان متمرکز بودند. دانیل بونیفاچی اولین اثر باقیمانده در این دسته را تولید کرد، کاتشیسم Curt mussameint dels principals punctgs della Christianevla Religiun ، که در سال 1601 به گویش سوتسیلوان منتشر شد. با این حال، چاپ دوم، که در سال 1615 منتشر شد، به سورسیلوان نزدیک‌تر است و نوشته‌های سوتسیلوان تا قرن بیستم دوباره ظاهر نشدند. در سال 1611، Igl Vêr Sulaz da pievel giuvan ("شادی واقعی جوانان")، مجموعه ای از دستورالعمل های مذهبی برای جوانان پروتستان، توسط استفان گابریل منتشر شد. چهار سال بعد، در سال 1615، یک تعلیم کاتولیک به نام Curt Mussament ، در پاسخ، توسط Gion Antoni Calvenzano منتشر شد. اولین ترجمه عهد جدید به سورسیلوان در سال 1648 توسط پسر استفان گابریل، لوسی گابریل منتشر شد.
اولین ترجمه کامل کتاب مقدس، Bibla da Cuera ، بین سال‌های 1717 و 1719 منتشر شد. بنابراین گویش سورسیلوان دارای دو نوع نوشتاری جداگانه بود، یکی توسط پروتستان‌ها با مرکز فرهنگی آن در اطراف ایلانتس ، و دیگری کاتولیک با کلیسای دیسنتیس. به عنوان مرکز آن گویش انگادین نیز به دو گونه نوشته می شد: Putèr در دره بالا و Vallader در دره پایین. [44] نواحی سوتسیلوان یا از نوع پروتستانی سورسیلوان استفاده می کردند، یا به سادگی از آلمانی به عنوان زبان نوشتاری اصلی خود استفاده می کردند. منطقه سورمیران در اوایل قرن 18 شروع به توسعه انواع خاص خود کرد، با یک تعلیمی که در سال 1703 منتشر شد، اگرچه نوع کاتولیک Sursilvan یا Putèr تا قرن بیستم بیشتر در آنجا استفاده می شد. [45]
در قرن شانزدهم، مرز زبان بین رومانش و آلمانی تا حد زیادی تثبیت شد و تا اواخر قرن نوزدهم تقریباً بدون تغییر باقی ماند. [46] در این دوره، تنها مناطق منزوی آلمانی زبان شدند، عمدتاً چند روستا در اطراف سوسیس و روستای سامناون . در مورد سامناون، ساکنان گویش باواریایی همسایه تیرول را پذیرفتند و سامناون را به تنها شهرداری سوئیس تبدیل کردند که در آن به گویش باواریایی صحبت می شود. وینشگائو در تیرول جنوبی در قرن هفدهم هنوز رومانش زبان بود، پس از آن به دلیل تقبیح رومانش به عنوان یک "زبان پروتستانی" توسط ضد اصلاحات، کاملا آلمانی زبان شد. [47]
با قانون میانجی گری ، گریسون ها در سال 1803 به کانتون سوئیس تبدیل شدند. قانون اساسی این کانتون به سال 1892 برمی گردد. زمانی که گریسون ها در سال 1803 بخشی از سوئیس شدند، جمعیت آن تقریباً 73000 نفر بود که از این تعداد حدود 36600 نفر رومی زبان بودند. - بسیاری از آنها تک زبانه هستند - بیشتر در دره های رومی زبان زندگی می کنند. [48] مرز زبان با آلمانی، که عمدتاً از قرن 16 ثابت بود، اکنون با تغییر بیشتر روستاها به آلمانی، دوباره شروع به حرکت کرد. یکی از دلایل پذیرش گریسونز به عنوان یک کانتون سوئیس بود که باعث شد رومانش زبانان بیشتر با آلمانی زبانان در تماس باشند. عامل دیگر افزایش قدرت دولت مرکزی گریسون ها بود که همیشه از آلمانی به عنوان زبان اداری خود استفاده می کرد. [46] علاوه بر این، بسیاری از رومانش زبانان به شهرهای بزرگتر که آلمانی زبان بودند مهاجرت کردند، در حالی که زبان آلمانی در روستاهای رومانش ساکن شدند. علاوه بر این، تغییرات اقتصادی به این معنی بود که روستاهای رومانش زبان، که عمدتاً خودکفا بودند، تجارت بیشتری با مناطق آلمانی زبان داشتند. همچنین، بهبود زیرساخت‌ها، سفر و تماس با سایر مناطق را بسیار آسان‌تر از گذشته کرد. [49]
سرانجام، ظهور گردشگری، دانش آلمانی را به یک ضرورت اقتصادی در بسیاری از مناطق تبدیل کرد، در حالی که بخش کشاورزی، که حوزه سنتی رومانش بود، اهمیت کمتری پیدا کرد. همه اینها بدان معنی بود که دانش آلمانی بیش از پیش برای رومانش زبانان یک ضرورت می شد و آلمانی بیشتر و بیشتر بخشی از زندگی روزمره می شد. در بیشتر موارد، آلمانی نه به عنوان یک تهدید، بلکه به عنوان یک دارایی مهم برای برقراری ارتباط در خارج از منطقه خود دیده می شد. [50] مردم عادی اغلب خواستار دسترسی بهتر به یادگیری آلمانی بودند. [46] هنگامی که مدارس دولتی شروع به پیدایش کردند، بسیاری از شهرداری‌ها تصمیم گرفتند که زبان آلمانی را به عنوان ابزار آموزشی اتخاذ کنند، مانند مورد ایلانز، جایی که آلمانی در سال 1833، زمانی که شهر هنوز عمدتاً رومی‌زبان بود، به زبان مدرسه تبدیل شد. [51]
برخی از مردم حتی از ناپدید شدن رومانش، به ویژه در میان ترقی خواهان، استقبال کردند. رومانش از نظر آنها مانعی بر سر راه رشد اقتصادی و فکری قوم رومانش بود. [52] به عنوان مثال، کشیش هاینریش بانسی از آردز در سال 1797 نوشت: "بزرگترین مانع برای بهبود اخلاقی و اقتصادی این مناطق، زبان مردم است، لادن [...] زبان آلمانی قطعاً می تواند با به محض اینکه بتوان مردم را نسبت به مزایای بی‌شمار آن متقاعد کرد، به انگادین بیایند.» [53] با این حال، برخی دیگر، رومانش را به عنوان یک دارایی اقتصادی می‌دانستند، زیرا به رومانش‌ها در هنگام یادگیری سایر زبان‌های رومی مزیت می‌داد. به عنوان مثال، در سال 1807، کشیش Mattli Conrad مقاله ای نوشت که در آن مزایا و معایب رومانش را ذکر کرد:
زبان رومانش مزیت بزرگی در یادگیری سریعتر زبان های مشتق شده از لاتین فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و غیره است، همانطور که در جوانان رومانش دیده می شود که به این کشورها سفر می کنند و زبان خود را به راحتی یاد می گیرند. [...] ما بین مردم ایتالیا و آلمان زندگی می کنیم. وقتی می توان زبان هر دو را بدون تلاش یاد گرفت چقدر عملی است؟ [54]
- متلی کنراد - 1807
سردبیر این روزنامه در پاسخ افزود:
به شهادت معلمان مجرب و هوشیار زبان، در حالی که متولد رومانش می تواند به راحتی این زبان ها را بیاموزد و خود را در آنها درک کند، اما در یادگیری صحیح آنها با مشکلات زیادی مواجه است، زیرا دقیقاً به دلیل شباهت، آنها را با هم مخلوط می کند. آنها را به راحتی با زبان حرام زاده خود. در هر صورت، امکاناتی که نام برده شد، نباید در برابر تمام معایبی که از چنین زبان منزوی و بی‌آموزه‌ای ناشی می‌شود، اهمیتی داشته باشد. [55]
به گفته ماتیاس کوندرت، این نقل قول نمونه خوبی از نگرش بسیاری از آلمانی زبانان به رومانش در آن زمان است. به گفته ماتیاس کوندرت، در حالی که هرگز برنامه ای برای آلمانی کردن مناطق رومانش گریسونز وجود نداشت، بسیاری از گروه های آلمانی زبان آرزو داشتند که کل کانتون آلمانی زبان شود. با این حال، آنها مراقب بودند تا از هرگونه اقدام شدید تا این حد اجتناب کنند تا با اقلیت بانفوذ رومانش مخالفت نکنند. [56]
افول رومانش در قرن بیستم را می توان از طریق نتایج سرشماری های سوئیس مشاهده کرد. کاهش درصد تنها تا حدی به دلیل آلمانی شدن نواحی رومانش است، زیرا دره های رومانش زبان همیشه رشد کلی جمعیت کمتری نسبت به سایر بخش های کانتون داشتند. [57]
با شروع از اواسط قرن 19، یک جنبش احیا شروع شد، که اغلب "رنسانس رئتو-رومانش" نامیده می شود. این جنبش شامل یک فعالیت فرهنگی فزاینده و همچنین تأسیس چندین سازمان برای حفاظت از زبان رومانش بود. در سال 1863، اولین بار از چندین تلاش برای تأسیس انجمنی برای تمام مناطق رومانش انجام شد، که در نهایت منجر به تأسیس Società Retorumantscha در سال 1885 شد. [59] در سال 1919، Lia Rumantscha برای خدمت به عنوان یک سازمان چتر برای جوامع مختلف زبان منطقه ای علاوه بر این، نقش رومانش در مدرسه تقویت شد و اولین کتاب های مدرسه رومانش در دهه های 1830 و 1840 منتشر شد. در ابتدا، اینها صرفاً ترجمه‌ای از نسخه‌های آلمانی بودند، اما در پایان قرن نوزدهم مواد آموزشی معرفی شدند که فرهنگ محلی رومانش را در نظر گرفت. علاوه بر این، رومانش در سال 1860 به عنوان یک موضوع در کالج معلمی معرفی شد و در سال 1880 توسط کانتون به عنوان زبان رسمی شناخته شد. [59]
تقریباً در همان زمان، دستورالعمل‌های دستور زبان و املا برای گویش‌های نوشتاری منطقه‌ای شروع شد. یکی از قدیمی ترین آنها Ortografia et ortoëpia del idiom romauntsch d'Engiadin'ota نوشته Zaccaria Pallioppi بود که در سال 1857 منتشر شد. برای سورسیلوان، اولین تلاش برای استانداردسازی زبان نوشتاری Ortografia gienerala، speculativa ramontscha بود که توسط Baseli Carigiet منتشر شد. و پس از آن یک فرهنگ لغت سورسیلوان-آلمانی در سال 1882 و نسخه‌برداری Normas توسط Giachen Caspar Muoth در سال 1888 منتشر شد. در همان زمان، کانتون کتاب های مدرسه را در انواع مختلف خود منتشر کرد. سپس Sursilvan به طور قطع از طریق آثار Gion Cahannes، که Grammatica Romontscha per Surselva e Sutselva را در سال 1924 منتشر کرد، و سپس Entruidament devart nossa ortografia در سال 1927 استاندارد شد. کتاب مدرسه Codesch da lectura per las scolas primaras de Surmeir ، اگرچه یک دستورالعمل مشخص، Normas ortograficas per igl rumantsch da Surmeir بود، تا سال 1939 منتشر نشد. در این بین، هنجارهای پالیوپی به دلیل نفوذ قوی ایتالیایی در آنها. این منجر به اصلاح املایی شد که در سال 1928، زمانی که Pitschna introducziun a la nouva ortografia ladina ufficiala توسط کریستوفل باردولا منتشر شد، به پایان رسید. یک نوع نوشتاری جداگانه برای Sutsilvan در سال 1944 توسط Giuseppe Gangale ایجاد شد.
در حدود سال 1880، کل منطقه رومانش زبان هنوز یک واحد جغرافیایی پیوسته را تشکیل می داد. اما در پایان قرن، به اصطلاح "پل زبانی مرکزی-گریسون" شروع به ناپدید شدن کرد. [60] از توسیس ، که در قرن 16/17 آلمانی زبان شده بود، دره های هاینزبرگ و دوملشگ به تدریج در دهه های بعدی آلمانی شدند. در حدود اوایل قرن، هایزنبرگ داخلی و کازیس آلمانی زبان شدند و به دنبال آن روتنبرونن ، رودلز ، آلمنس و پراتوال ، منطقه رومانش را به دو بخش غیرمرتبط جغرافیایی تقسیم کردند. در دهه‌های 1920 و 1930، بقیه روستاهای دره عمدتاً آلمانی‌زبان شدند و این شکاف را مهر و موم کرد. [61]
به منظور توقف افول رومانش، لیا رومانچا شروع به تأسیس مدارس مهدکودک رومانش به نام Scoletas کرد که در دهه 1940 با هدف معرفی مجدد رومانش به کودکان آغاز شد. اگرچه اسکولت ها تا حدی موفقیت داشتند - از ده دهکده ای که اسکولتاس در آن ها تأسیس شد، بچه ها در چهار دهکده شروع به صحبت رومانش در میان خود کردند، در حالی که بچه های چهار روستای دیگر حداقل مقداری دانش رومانش به دست آوردند - برنامه در نهایت نتوانست زبان را در آن حفظ کند. دره
یکی از عوامل کلیدی، بی‌علاقگی والدین بود، که به نظر می‌رسد انگیزه اصلی آنها برای فرستادن فرزندانشان به اسکولتا این بوده است که به جای علاقه به نگهداری رومانش، چند ساعت از آنها مراقبت می‌کردند و هر روز یک وعده غذایی می‌دادند. [62] عامل دیگر این بود که پس از ورود به دبستان، کودکان در بهترین حالت هفته ای چند ساعت آموزش رومانش دریافت می کردند. در نتیجه، آخرین Scoletas در دهه 1960 بسته شد، به استثنای Präz ، جایی که Scoleta تا سال 1979 باز بود. [63]
در مناطق دیگر، مانند Engadine و Surselva، جایی که فشار آلمانی به همان اندازه قوی بود، رومانش بسیار بهتر حفظ شد و به عنوان یک زبان رایج باقی ماند. به گفته ماتیاس کوندرت، زبان شناس، یکی از عوامل مهم اعتبار اجتماعی متفاوت رومانش بود. در دره های هاینزبرگ و دوملشگ، نخبگان برای قرن ها آلمانی زبان بودند، به طوری که آلمانی با قدرت و آموزش همراه بود، حتی اگر بیشتر مردم به آن صحبت نمی کردند، در حالی که رومانش با زندگی دهقانی مرتبط بود. برعکس، در انگادین و سورسلوا، نخبگان خود رومانش زبان بودند، به طوری که رومانش در آنجا «نه تنها زبانی بود که با کودکان و گاوها صحبت می‌شد، بلکه زبان برجسته روستا، کشیش و معلم نیز بود». [64] علاوه بر این، مدارس رومانش برای چندین سال قبل از تبدیل شدن زبان آلمانی به یک ضرورت رایج بود، به طوری که رومانش به طور محکم به عنوان یک رسانه آموزشی تثبیت شد.
به همین ترتیب، در انگادین علیا، جایی که عواملی مانند افزایش تحرک و مهاجرت توسط آلمانی زبانها حتی قوی‌تر بود، رومانش به‌عنوان زبان آموزشی و اداری قوی‌تر تثبیت شد، به طوری که این زبان تا حد زیادی حفظ شد. در مقابل، در گریزون مرکزی، آلمانی از ابتدا بخش مرکزی آموزش بود و تقریباً تمام مدارس تا سال 1900 به طور کامل به زبان آلمانی به عنوان زبان آموزش تغییر یافتند، در حالی که کودکان در بسیاری از مدارس تا دهه 1930 به دلیل صحبت به زبان رومشی تنبیه شدند. . [65]
تلاش‌های اولیه برای ایجاد یک زبان نوشتاری یکپارچه برای رومانش شامل Romonsch fusionau از Gion Antoni Bühler در سال 1867 [66] و Interrumantsch توسط Leza Uffer در سال 1958 است. آنها [67] در این میان، جنبش رومانش به دنبال ترویج گونه‌های مختلف منطقه‌ای بود و در عین حال همگرایی تدریجی این پنج گونه به نام « آویشینازیون » را ترویج داد. [68] با این حال، در سال 1982، دبیر وقت لیا رومانچا، یک جامعه‌شناس به نام برنارد کاتوماس ، پروژه‌ای را برای طراحی انواع مختلف منطقه‌ای راه‌اندازی کرد. هاینریش اشمید زبانشناس در همان سال قوانین و دستورالعمل‌های این زبان استاندارد را با نام رومانتش گریشون (Rumantsch Grischun: rumantsch grischun ) به لیا رومانچا ارائه کرد. [69] رویکرد اشمید شامل ایجاد زبانی بود که تا حد امکان برای گویشورهای گویش‌های مختلف قابل قبول باشد، با انتخاب آن اشکالی که در اکثر سه نوع قوی یافت می‌شد: Sursilvan، Vallader، و Surmiran (گویندگان پوتر بیش از سورمیران اما توسط درصد کمتری از جمعیت منطقه آن صحبت می شود). تدوین استاندارد جدید توسط صندوق ملی سوئیس تأیید شد و توسط تیمی از زبان شناسان جوان رومانش تحت راهنمایی ژرژ دارمز و آنا آلیس دازی گراس انجام شد. [70]
سپس Lia Rumantscha شروع به معرفی Rumantsch Grischun به عموم کرد و اعلام کرد که عمدتاً در حوزه‌هایی که فقط آلمانی استفاده می‌شود، مانند فرم‌ها و اسناد رسمی، بیلبوردها و آگهی‌های تجاری، معرفی می‌شود. [71] در سال 1984، مجمع نمایندگان سازمان اصلی لیا رومانتشا تصمیم گرفت از زبان استاندارد جدید در هنگام پرداختن به تمام مناطق رومانش زبان گریزون استفاده کند. [72] رومانش گریشون از همان ابتدا تنها بر اساس تصمیم نهادهای خاص اجرا شده است. در سال 1986، دولت فدرال شروع به استفاده از Rumantsch Grischun برای متون واحد کرد. با این حال، در همان سال، چندین شخصیت با نفوذ شروع به انتقاد از معرفی رومانچ گریشون کردند. Donat Cadruvi، در آن زمان رئیس دولت کانتون، ادعا کرد که Lia Rumantscha در تلاش است تا این موضوع را تحمیل کند. تئو کاندیناس نویسنده رومانش نیز خواستار بحث عمومی در مورد این موضوع شد و رومانچ گریشون را "طاعون" و "ضربه مرگبار" به رومانش و معرفی آن را "رومانش کریستال ناخت" نامید، [73] بنابراین بحثی بسیار احساسی و تلخ را به راه انداخت. برای چندین سال ادامه یابد. [73] سال بعد، Candinas مقاله دیگری با عنوان Rubadurs Garmadis منتشر کرد که در آن طرفداران رومانچ گریشون را با اراذل نازی مقایسه کرد که به روستای رومانش یورش بردند و میراث فرهنگی رومانش را هتک حرمت، ویران و سوزاندند. [74]
موافقان با برچسب زدن به مخالفان به عنوان گروه کوچکی از محافظه کارها و کوته فکران سورسیلوان و سیاستمداران CVP در میان چیزهای دیگر پاسخ دادند. [75] این بحث با استفاده زیاد از استعاره ها مشخص می شد و مخالفان رومانتش گریشون را به عنوان "نوزاد لوله آزمایش" یا "زبان اخته شده" توصیف می کردند. آنها استدلال می کردند که این یک آفرینش مصنوعی و نابارور است که برخلاف لهجه های سنتی فاقد قلب و روح است. از سوی دیگر، طرفداران رومانش از مردم رومانش خواستند تا «نوزادگان» را پرورش دهند تا اجازه رشد دهند، با نویسنده رومانش، Ursicin Derungs، Rumantsch Grischun را یک « لانگاتگ بکر » «زبان باکره» نامید که اکنون باید اغوا شده و تغییر داده شود. به یک زن شکوفا [76]
مخالفت با Rumantsch Grischun همچنین در سرشماری سوئیس در سال 1990 آشکار شد، که در آن شهرداری های خاصی از توزیع پرسشنامه در Rumantsch Grischun خودداری کردند و در عوض نسخه آلمانی آن را درخواست کردند. [77] پس از یک نظرسنجی در مورد نظر جمعیت رومانش در مورد این موضوع، دولت گریسون ها در سال 1996 تصمیم گرفت که رومانتش گریشون برای خطاب به همه رومانش زبانان استفاده شود، اما انواع منطقه ای می تواند برای پرداختن به یک مورد استفاده شود. منطقه یا شهرداری در مدارس، Rumantsch Grischun قرار بود جایگزین گویش های منطقه ای نشود، بلکه فقط به صورت منفعلانه تدریس می شد.
این سازش تا حد زیادی توسط هر دو طرف پذیرفته شد. توصیه دیگری در سال 1999، معروف به "مفهوم هالتینگر"، همچنین پیشنهاد کرد که گونه های منطقه ای باید اساس مدارس رومانش باقی بمانند، و رومانتش گریشون در دبیرستان و دبیرستان معرفی شد. [78]
سپس دولت گریسون ها اقداماتی را برای تقویت نقش رومانچ گریشون به عنوان زبان رسمی انجام داد. از آنجایی که در قانون اساسی کانتون صراحتاً Sursilvan و Engadinese به عنوان زبان های رأی گیری نام برده شده است، همه پرسی برای اصلاح ماده مربوطه راه اندازی شد. [79] در همه پرسی، که در 10 ژوئن 2001 برگزار شد، 65 درصد به نام رومانچ گریشون تنها گونه رسمی رومانش کانتون رأی مثبت دادند. مخالفان Rumantsch Grischun مانند Renata Coray و Matthias Grünert استدلال می کنند که اگر تنها شهرداری هایی با حداقل 30٪ زبان رومانش زبان در نظر گرفته می شدند، همه پرسی با 51٪ رد می شد و حتی اگر فقط شهرداری هایی که در حداقل 50 درصد رومانش زبانان در نظر گرفته شدند. بنابراین آنها نتایج را اینگونه تفسیر می کنند که اقلیت رومانش توسط اکثریت آلمانی زبان کانتون رد شده است. [80]
یک تغییر عمده در سیاست در سال 2003 رخ داد، زمانی که دولت کانتون تعدادی کاهش هزینه‌ها را پیشنهاد کرد، از جمله پیشنهادی که براساس آن مطالب آموزشی جدید رومانش به جز در Rumantsch Grischun از سال 2006 به بعد منتشر نخواهد شد، که نتیجه منطقی آن این است که لغو انواع منطقه ای به عنوان زبان آموزشی. پارلمان کانتون این اقدام را در آگوست 2003 تصویب کرد و حتی مهلت آن را تا سال 2005 پیش برد. این تصمیم با مخالفت شدید به ویژه در انگادین مواجه شد، جایی که معلمان بیش از 4300 امضا در مخالفت با این اقدام جمع آوری کردند [81] و پس از آن طومار دوم امضا شد. توسط حدود 180 نویسنده و شخصیت فرهنگی رومانش، [82] از جمله بسیاری از کسانی که از رومانچ گریشون حمایت می کردند اما با معرفی آن به عنوان زبان آموزشی مخالف بودند.
مخالفان استدلال می کردند که فرهنگ و هویت رومانش از طریق انواع منطقه ای و نه از طریق رومانتش گریشون منتقل می شود و رومانچ گریشون به جای تقویت رومانش، به تضعیف رومانش کمک می کند، که احتمالاً منجر به تغییر مدارس آلمانی زبان و آلمانی شدن سریع نواحی رومانش می شود. [83]
با این حال، دولت کانتونی از بحث مجدد در مورد این موضوع خودداری کرد، اما به جای آن در دسامبر 2004 بر روی یک طرح سه مرحله ای تصمیم گرفت تا زبان رومانتش گریشون را به عنوان زبان مدرسه معرفی کند و به شهرداری ها اجازه دهد تا انتخاب کنند که چه زمانی تغییر را انجام دهند. تصمیم مبنی بر عدم انتشار مواد آموزشی جدید در انواع منطقه‌ای در این مرحله لغو نشد، با این حال، این سوال مطرح شد که در شهرداری‌هایی که به هیچ وجه از معرفی رومانتش گریشون خودداری کردند، چه اتفاقی می‌افتد، زیرا زبان تحصیل توسط دانشگاه تعیین می‌شود. خود شهرداری ها در گریسونز. [84]
به ویژه معلمان Engadine از این تصمیم خشمگین شدند، اما کسانی که در Surmeir بودند بیشتر راضی بودند. نظرات اندکی از سورسلوا شنیده شد که بسته به دیدگاه ناظر به حمایت یا استعفا تعبیر شد. [85]
در سال‌های 2007–2008 ، 23 شهرداری به نام «پیشگام» ( Lantsch /Lenz ، Brienz/Brinzauls ، Tiefencastel ، Alvaschein ، Mon ، Stierva ، Salouf ، Cunter ، Riom-Parsonz ، Savognin ، ماریونا ، Tin Falera ، Laax ، Trin ، Müstair ، Santa Maria Val Müstair ، Valchava ، Fuldera ، Tschierv و Lü ) رومانتش گریشون را به عنوان زبان آموزشی در کلاس اول معرفی کردند و سپس 11 زبان دیگر را ( Ilanz ، Schnaus ، Flond ، Schluein ، Pieintae ) معرفی کردند . ، Sevgein ، Castrisch ، Surcuolm ، Luven و Duvin ) سال بعد و 6 مورد دیگر ( Sagogn ، Rueun ، Siat ، Pigniu ، Waltensburg/Vuorz و Andiast ) در 2009-2010. [86] با این حال، شهرداری های دیگر، از جمله کل دره Engadine و بیشتر Surselva، به استفاده از تنوع منطقه ای خود ادامه دادند. دولت کانتونی قصد داشت تا سال 2020 رومانتش گریشون را به عنوان تنها زبان آموزشی در مدارس رومانش معرفی کند. [87]
با این حال، در اوایل سال 2011، گروهی از مخالفان در Surselva و Engadine انجمن Pro Idioms را تأسیس کردند و خواستار لغو تصمیم دولت در سال 2003 و راه‌اندازی طرح‌های محلی متعدد برای بازگشت به انواع منطقه‌ای به عنوان زبان آموزشی شدند. در آوریل 2011، ریین اولین شهرداری شد که به بازگشت به تدریس در سورسیلوان رای داد، [88] پس از آن 4 نفر دیگر در دسامبر، و 10 نفر دیگر در اوایل سال 2012، از جمله Val Müstair (بازگشت به Vallader)، که قبلاً بود. ابتدا رومانچ گریشون را معرفی کرد. از سپتامبر 2013، تمام شهرداری‌های سورسلوا که به رومانتش گریشون تغییر مکان داده بودند، تصمیم گرفتند به تدریس در سورسیلوان بازگردند، به استثنای پیتاش ، که البته بعداً ادامه یافت.
حامیان رومانچ گریشون سپس اعلام کردند که این موضوع را به دادگاه عالی فدرال سوئیس [89] خواهند برد و قصد خود را برای راه اندازی یک همه پرسی کانتونی برای ثبت رومانچ گریشون به عنوان زبان آموزش اعلام کردند. [90]
لیا رومانچا با این حرکت ها مخالف است و اکنون از مدلی از همزیستی حمایت می کند که در آن رومانتش گریشون انواع منطقه ای را در مدرسه تکمیل می کند، اما جایگزین آن نمی شود. این نشریه به ضرورت حفظ صلح زبانی در میان رومانش زبانان اشاره می‌کند، زیرا می‌گوید که بحث‌های چندین دهه بر سر این موضوع دوستان و حتی خانواده‌ها را از هم جدا کرده است. [91] تصمیم کانتون در سال 2003 مبنی بر عدم تأمین مالی کتاب های مدرسه در انواع منطقه ای در دسامبر 2011 لغو شد. [92]
Rumantsch Grischun هنوز یک پروژه در حال پیشرفت است. [93] در آغاز سال 2014، این زبان به عنوان یک زبان مدرسه در بخش مرکزی گریسون ها و در کلاس های دو زبانه در منطقه چور استفاده می شد. این درس در مدارس متوسطه، در دانشگاه آموزش معلمان در چور و در دانشگاه‌های زوریخ و فریبورگ همراه با اصطلاحات رومانش تدریس می‌شد. این یک زبان رسمی و اداری در کنفدراسیون سوئیس و کانتون گریسون و همچنین در مؤسسات دولتی و خصوصی برای انواع متون در نظر گرفته شده برای کل قلمرو رومشی زبان باقی می ماند.
تا سال 2021، سورمیران تنها گونه منطقه ای بود که در مدارس تدریس نمی شد، زیرا تمام شهرداری های سورمیران نویس به رومانچ گریشون تغییر مکان داده بودند. با این حال، همه پرسی در Surses ، Lantsch/Lenz و Albula/Alvra در سال 2020 منجر به بازگشت به سورمیران به عنوان زبان آموزشی در کل منطقه سورمیران نویسی شد، با دانش آموزانی که در سال 2021 شروع به تحصیل کردند. تنها مدارس ابتدایی که شروع به تحصیل کردند. ادامه تدریس در Rumantsch Grischun مدارس دوزبانه رومانش/آلمانی در پایتخت کانتون Chur است که در منطقه آلمانی زبان واقع شده است و در Trin و Domat/Ems که گویش های محلی سوتسیلوان هستند اما Sursilvan به طور سنتی به عنوان گویش استفاده می شود. زبان نوشتاری
Rumantsch Grischun در اخبار Radiotelevisiun Svizra Rumantscha خوانده می شود و در روزنامه روزانه La Quotidiana همراه با اصطلاحات رومانش نوشته شده است. به لطف بسیاری از متون جدید در طیف گسترده ای از کارکردهای سیاسی و اجتماعی، دایره واژگان رومانش به طور قطعی گسترش یافته است.
فرهنگ لغت "Pledari Grond" [94] آلمانی-رومانچ گریشون، با بیش از 215000 مدخل، جامع ترین مجموعه کلمات رومانش است که می تواند در اصطلاحات با جابجایی های آوایی لازم نیز استفاده شود. امضاکنندگان «پرو رومانچ» [95] تأکید می‌کنند که رومانش برای بهبود شانس خود در جامعه ارتباطی امروزی به هر دو اصطلاح و رومانتش گریشون نیاز دارد. همچنین لغت نامه های جداگانه ای برای هر یک از اصطلاحات مختلف وجود دارد: Sursilvan ، [96] Vallader ، [97] Puter ، [98] Surmiran ، [99] و Sutsilvan . [100] همچنین، فرهنگ لغت "Pledari Grond" به چندین متن در مورد دستور زبان Vallader، [101] Puter، [102] و Rumantsch Grischun پیوند دارد. [103]
در سوئیس، استفاده از زبان رسمی توسط «اصل سرزمینی» کنترل می شود: قوانین کانتونی تعیین می کند که کدام یک از چهار زبان ملی در کدام قسمت از قلمرو از وضعیت رسمی برخوردار است. فقط دولت فدرال رسما چهار زبانه است. رومانش یک زبان رسمی در سطح فدرال، یکی از سه زبان رسمی کانتون گریسونز است و یک زبان کاری در مناطق مختلف و شهرداری های متعدد در داخل کانتون است.
اولین قانون اساسی سوئیس در سال 1848، و همچنین تجدید نظر بعدی در سال 1872، هیچ اشاره ای به رومانش نکرد، که در آن زمان زبان کاری کانتون گریسون ها نیز نبود. دولت فدرال در سال 1872 ترجمه قانون اساسی به دو گونه رومانش Sursilvan و Vallader را تأمین مالی کرد، اما خاطرنشان کرد که اینها دارای نیروی قانونی نیستند. [104] رومانش در سال 1938 پس از یک همه پرسی به زبان ملی سوئیس تبدیل شد . با این حال، بین «زبان‌های ملی» و «زبان‌های رسمی» تفاوت قائل شد. وضعیت یک زبان ملی تا حد زیادی نمادین بود، در حالی که فقط زبان های رسمی باید در اسناد رسمی استفاده می شد، وضعیتی که برای آلمانی، فرانسوی و ایتالیایی محفوظ است. به رسمیت شناختن رومانش به عنوان چهارمین زبان ملی به بهترین وجه در چارچوب « دفاع معنوی » قبل از جنگ جهانی دوم دیده می شود که هدف آن تأکید بر وضعیت ویژه سوئیس به عنوان یک کشور چند ملیتی بود. علاوه بر این، قرار بود این امر تلاش‌های ناسیونالیست‌های ایتالیایی را برای ادعای رومانش به‌عنوان لهجه‌ای از زبان ایتالیایی بی‌اعتبار کند و ادعایی برای بخش‌هایی از گریسون‌ها ایجاد کند. [105] جنبش زبان رومانش به رهبری لیا رومانچا عمدتاً از وضعیت به عنوان یک زبان ملی اما نه رسمی راضی بود. هدف آنها در آن زمان تضمین یک "حق اقامت" نمادین برای رومانش بود و نه استفاده واقعی در اسناد رسمی. [106]
.jpg/1280px-Euler-10_Swiss_Franc_banknote_(front).jpg)
با این حال، این وضعیت دارای معایبی بود. به عنوان مثال، ثبت نام های رسمی و عناوین دارایی باید به زبان های آلمانی، فرانسوی یا ایتالیایی باشد. این بدان معنی بود که والدین رومانش زبان اغلب مجبور می شدند فرزندان خود را تحت نسخه آلمانی یا ایتالیایی نام رومانش خود ثبت نام کنند. در اواخر سال 1984، به کانتون گریسونز دستور داده شد که در دفتر ثبت شرکت خود در رومانش ثبت نام نکند. [107] بانک ملی سوئیس برای اولین بار در سال 1956 برنامه ریزی کرد که رومانش را در اسکناس های خود قرار دهد، زمانی که یک سری جدید معرفی شد. به دلیل اختلافات درون لیا رومانچا در مورد اینکه آیا این اسکناس ها باید نسخه Sursilvan " Banca nazionala svizra " یا نسخه Vallader " Banca naziunala svizzra " را داشته باشند، در نهایت اسکناس ها نسخه ایتالیایی را دو بار در کنار فرانسوی و آلمانی نشان دادند. هنگامی که اسکناس های جدید دوباره در سال 1976/1977 معرفی شدند، نسخه رومانش با یافتن مصالحه ای بین دو گونه بزرگ Sursilvan و Vallader اضافه شد که روی آن ها " Banca naziunala svizra " نوشته شده بود، در حالی که اعداد روی اسکناس ها در Surmiran چاپ می شد.
پس از همه پرسی در 10 مارس 1996، رومانش به عنوان زبان رسمی جزئی سوئیس در کنار آلمانی، فرانسوی و ایتالیایی در ماده 70 قانون اساسی فدرال به رسمیت شناخته شد . بر اساس این مقاله، آلمانی، فرانسوی، ایتالیایی و رومانش زبان های ملی سوئیس هستند. زبان رسمی آلمانی، فرانسوی و ایتالیایی اعلام شده است و رومانش زبان رسمی برای مکاتبه با مردم رومانش زبان است. [108] این بدان معناست که اصولاً می توان به رومانش به اداره فدرال خطاب کرد و به همان زبان پاسخ دریافت کرد. [109] به‌طور دقیق‌تر، بر اساس بخش 2.6.3 قانون فدرال در مورد زبان‌های ملی و تفاهم بین جوامع زبانی، رومانش زبانان می‌توانند با هر نوع رومانش با دولت صحبت کنند، اگرچه پاسخی در رومانتش گریشون دریافت خواهند کرد. [110]
در آنچه که خود اداره فرهنگ فدرال اعتراف می کند که «بیشتر یک کاربرد آرامبخش و نمادین» [111] از رومانش است، مقامات فدرال گهگاه برخی از متون رسمی را به رومانش ترجمه می کنند. با این حال، به طور کلی، تقاضا برای خدمات به زبان رومانش کم است، زیرا، طبق گفته اداره فرهنگ فدرال، رومانش زبانان ممکن است اصطلاح رسمی رومانتش گریشون را دوست نداشته باشند یا ترجیح دهند در وهله اول از آلمانی استفاده کنند، زیرا اکثر آنها کاملاً دوزبانه هستند. بدون یک زبان استاندارد یکپارچه، وضعیت زبان رسمی کنفدراسیون سوئیس به رومانش اعطا نمی شد. برای پیاده سازی در این عملکرد جدید نیاز به زمان دارد و باید ارتقا یابد. [112]
نیروهای مسلح سوئیس بین سال‌های 1988 تا 1992 سعی کردند رومانش را به‌عنوان زبان رسمی فرماندهی معرفی کنند. تلاش‌هایی برای تشکیل چهار شرکت کاملاً رومانش‌زبان انجام شد، اما این تلاش‌ها در سال 1992 به دلیل فقدان تعداد کافی غیرمسلمان به زبان رومانش کنار گذاشته شد. افسران استفاده رسمی از رومانش به عنوان زبان فرماندهی در سال 1995 به عنوان بخشی از اصلاحات ارتش سوئیس متوقف شد. [113]
گریسون تنها کانتون سوئیس است که رومانش به عنوان زبان رسمی در آن به رسمیت شناخته شده است. تنها زبان کاری سه لیگ آلمانی بود تا اینکه در سال 1794 مجمع لیگ ها آلمانی، ایتالیایی، سورسیلوان و لادن (پوتر و والدر) را دارای جایگاه رسمی مساوی اعلام کرد. در قوانین اساسی کانتونی 1803، 1814 و 1854 هیچ اشاره صریحی به هیچ زبان رسمی نشده است. قانون اساسی 1880 اعلام کرد که "سه زبان کانتون به عنوان زبان های ملی تضمین شده است، [114] بدون اینکه در هیچ کجا مشخص شود که کدام سه زبان هستند. به این معناست که قانون اساسی کانتونی جدید در سال 2004 آلمانی، ایتالیایی و رومی را به عنوان زبان های ملی و رسمی کانتون به رسمیت می شناسد [115] این کانتون تا سال 1997 از گونه های رومانش سورسیلوان و والادر استفاده می کرد. و Vallader در سال 2001 متوقف شد. [116]
این بدان معناست که هر شهروند کانتون می تواند درخواست خدمات و اسناد رسمی مانند برگه های رای به زبان مورد علاقه خود کند، هر سه زبان ممکن است در دادگاه استفاده شود، و یک عضو پارلمان کانتون در استفاده از هر یک از سه زبان آزاد است. . [117] از سال 1991، تمام متون رسمی پارلمان کانتون باید به رومانش ترجمه شود و دفاتر دولت کانتون باید دارای علائم به هر سه زبان باشند. [116] در عمل، نقش رومانش در اداره کانتون محدود و اغلب نمادین است و زبان کار عمدتاً آلمانی است. این معمولاً توسط مقامات کانتونی به این دلیل توجیه می شود که همه رومانش زبانان کاملاً دو زبانه هستند و قادر به درک و صحبت آلمانی هستند. [118] تا دهه 1980 معمولاً زمانی که یکی از نمایندگان پارلمان کانتون از رومش در طول سخنرانی استفاده می کرد، به عنوان یک تحریک تلقی می شد. [119]
قوانین کانتونی این را به نواحی و شهرداری ها واگذار می کند تا زبان اداری و تحصیلی خود را مشخص کنند. با این حال، طبق ماده 3 قانون اساسی کانتون، شهرداری ها باید "ترکیب زبانی سنتی را در نظر بگیرند و به اقلیت های زبانی خودگردان احترام بگذارند". این بدان معناست که منطقه زبان رومانش هرگز به طور رسمی تعریف نشده است و هر شهرداری در تغییر زبان رسمی خود آزاد است. در سال 2003، رومانش تنها زبان رسمی در 56 شهرداری گریزون بود و 19 شهر در تجارت اداری خود دو زبانه بودند. [120] در عمل، حتی شهرداری‌هایی که فقط رومانش را به عنوان زبان رسمی رسمی می‌شناسند، به آسانی به آلمانی نیز خدمات ارائه می‌دهند. علاوه بر این، از آنجایی که زبان کاری کانتون عمدتاً آلمانی است و بسیاری از نشریات رسمی کانتون فقط به زبان آلمانی در دسترس هستند، عملاً غیرممکن است که مدیریت شهری فقط به زبان رومانش فعالیت کند. [121]
در مناطق رومانش زبان، سه نوع مختلف از مدل های آموزشی را می توان یافت: مدارس رومانش، مدارس دو زبانه، و مدارس آلمانی با موضوع رومانش.
در مدارس رومانش، رومانش زبان اصلی آموزش در طول 3 تا 6 سال اول نه سال تحصیل اجباری و آلمانی در 3 تا 9 سال گذشته است. به همین دلیل این نوع مکتب را اغلب «مکتب به اصطلاح رومانش» می نامند. در عمل، مقدار آموزش رومانش بین نیم تا 4/5 ترم مدرسه اجباری متفاوت است، اغلب بسته به تعداد معلمان رومانش زبان موجود است. [122] این "مدرسه به اصطلاح رومانش" تا سال 2001 در 82 شهرداری گریسونز یافت شد. مدرسه دو زبانه فقط در سامدان ، پونترسینا ، و ایلانز / شناوس یافت شد . از سال 2001 در 15 شهر، زبان آلمانی تنها رسانه آموزشی بود و رومانش به عنوان یک موضوع تدریس می شد. [123]
خارج از مناطقی که به طور سنتی رومانش صحبت می شود، رومانش به عنوان موضوع ارائه نمی شود و از سال 2001، 17 شهرداری در منطقه زبان تاریخی رومانش، رومانش را به عنوان موضوع تدریس نمی کنند. [123] در سطح متوسطه، زبان آموزش عمدتاً آلمانی است و رومانش به عنوان یک موضوع در مناطق رومانش زبان است.
خارج از مناطق سنتی رومانش زبان، پایتخت گریسون ها، چور ، یک مدرسه ابتدایی دو زبانه رومی-آلمانی را اداره می کند. [124]
در سطح عالی، دانشگاه فریبورگ برنامه های کارشناسی و کارشناسی ارشد را برای زبان و ادبیات رومانش ارائه می دهد. دپارتمان رومانش از سال 1991 وجود داشته است. دانشگاه زوریخ همچنین از سال 1985 یک کرسی جزئی برای زبان و ادبیات رومانش به همراه ETH زوریخ دارد .
در حالی که رومانش در اوایل قرون وسطی تا شمال دریاچه کنستانس صحبت می شد، منطقه زبان رومانش امروزه به بخش هایی از کانتون گریسونز محدود شده است. آخرین مناطق خارج از کانتون که به زبان رومانش صحبت می‌کردند، Vinschgau در تیرول جنوبی، در قرن هفدهم آلمانی‌زبان شدند. [47] در داخل گریسون ها، مرزهای زبان تا حد زیادی در قرن شانزدهم تثبیت شد و تا قرن نوزدهم تقریباً بدون تغییر باقی ماند. [46] این منطقه زبانی اغلب «سرزمین سنتی رومش زبان» نامیده می‌شود، اصطلاحی که توسط آمارشناس ژان ژاک فورر بر اساس نتایج سرشماری‌های سوئیس معرفی شد. فورر این ناحیه زبانی را آن دسته از شهرداری‌ها تعریف می‌کند که اکثریت در هر یک از چهار سرشماری اول سوئیس بین سال‌های 1860 و 1888 رومش را به عنوان زبان مادری خود اعلام کردند . این نشان دهنده 121 شهرداری در آن زمان بود که با 116 شهرداری کنونی مطابقت دارد. [125] روستاهای Samnaun ، Sils im Domleschg ، Masein و Urmein که در قرن هفدهم هنوز رومانش زبان بودند، تا سال 1860 اکثریت رومشی خود را از دست داده بودند و در این تعریف گنجانده نشده‌اند. این تعریف تاریخی از منطقه زبان در بسیاری از نشریات بعدی مورد استفاده قرار گرفته است، اما برای مثال اداره آمار فدرال سوئیس، منطقه زبان رومانش را به عنوان شهرداری‌هایی تعریف می‌کند که اکثریت اعلام کرده‌اند در سرشماری سال 2000 معمولاً از رومانش استفاده می‌کنند.
حضور رومانش در منطقه زبان سنتی آن از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت است. در سال 2000، 66 شهرداری هنوز اکثریت رومانش را داشتند، 32 شهرداری دیگر حداقل 20 درصد داشتند که رومانش را به عنوان بهترین زبان دستوری یا به عنوان زبانی که معمولاً صحبت می شود، اعلام کردند، [126] در حالی که رومانش یا منقرض شده است یا فقط توسط اقلیت کوچکی صحبت می شود. در 18 شهرداری باقی مانده در منطقه زبان سنتی. در منطقه Surselva ، این زبان معمولاً 78.5٪ و بهترین زبان 66٪ است. در مقابل، در منطقه سوتسلوا، رومانش منقرض شده است یا فقط توسط تعداد کمی از افراد مسن صحبت می شود، به استثنای Schams که هنوز به کودکان منتقل می شود و برخی از روستاها هنوز اکثریت رومانش دارند، به ویژه در مجاورت این منطقه. شامسربرگ. در منطقه سورمیران، این زبان اصلی در منطقه سورسس است، اما دیگر در دره آلبولا به طور گسترده صحبت نمی شود . [127]
در دره انگادین بالا ، 30.8٪ زبانی است که معمولاً صحبت می شود و برای 13٪ بهترین زبان دستوری است. با این حال، اکثر کودکان هنوز رومانش را از طریق سیستم مدرسه می آموزند، که زبان رومانش را به عنوان زبان اصلی آموزش حفظ کرده است، حتی اگر آلمانی سوئیسی بیشتر در داخل خانه صحبت می شود. در انگادین پایین ، رومانش زبانان تقریباً در همه شهرداری ها اکثریت را تشکیل می دهند، با 60.4٪ زبان رومانش به عنوان بهترین زبان دستوری در سال 2000، و 77.4٪ آن را به عنوان یک زبان معمول صحبت می کنند. [128]
خارج از منطقه سنتی زبان رومانش، رومانش توسط به اصطلاح "رومانش دیاسپورا" صحبت می شود، به معنای افرادی که از دره های رومانش زبان کوچ کرده اند. تعداد قابل توجهی در پایتخت گریسونز، چور، و همچنین در شهرهای سوئیس خارج از گریسونز یافت می شود. [2] [129]
وضعیت فعلی رومانش به خوبی مورد بررسی قرار گرفته است. تعداد سخنرانان از طریق سرشماری های سوئیس مشخص شده است، که آخرین آن در سال 2000 انجام شده است، علاوه بر نظرسنجی های Radio e Televisiun Rumantscha . داده‌های کمی از این نظرسنجی‌ها توسط آماردان ژان ژاک فورر در سال 2005 جمع‌بندی شد. علاوه بر این، رگولا کاتوماس، زبانشناس، بررسی دقیقی از استفاده روزمره از زبان انجام داد که در سال 2008 منتشر شد.
تقریباً همه رومانش‌زبانان امروزی به دو زبان رومانش و آلمانی هستند. در حالی که رومانش های تک زبانه هنوز در آغاز قرن بیستم رایج بودند، اکنون فقط در میان کودکان پیش دبستانی یافت می شوند. [130] همانطور که ریکاردا لیور، زبان شناس رومانش در سال 1999 نوشت:
در حالی که کلیشه چوپان ریشو و جوراب‌باف آلپ که فقط رومانش صحبت می‌کند و می‌فهمد، ممکن است هنوز هم اینجا و آنجا پنجاه سال پیش واقعیت داشته باشد، امروزه هیچ رومانش بالغی وجود ندارد که صلاحیت دوزبانه نداشته باشد [131]
- ریکاردا لیور
وضعیت زبان امروز شامل یک رابطه پیچیده بین چند دیگلاسیا است ، زیرا در خود رومانش یک توزیع عملکردی بین گویش محلی، تنوع استاندارد منطقه‌ای، و امروزه تنوع فرامنطقه‌ای Rumantsch Grischun وجود دارد. و آلمانی نیز در دو گونه به دست می آید: آلمانی سوئیس و آلمانی استاندارد . [132] علاوه بر این، در Val Müstair بسیاری از مردم آلمانی باواریایی را نیز به عنوان زبان دوم صحبت می کنند. به غیر از آلمانی، بسیاری از رومانش‌ها به زبان‌های دیگری مانند فرانسوی، ایتالیایی یا انگلیسی نیز صحبت می‌کنند که در مدرسه یاد می‌گیرند یا از طریق تماس مستقیم به دست می‌آیند.
سرشماری سوئیس در سال‌های 1990 و 2000 «زبان بهترین دستور» و همچنین زبان‌هایی را که معمولاً در خانواده، محل کار و مدرسه استفاده می‌شود، درخواست کرد. سرشماری های قبلی فقط «زبان مادری» را خواسته بودند. در سال 1990، رومانش با 39632 نفر به عنوان "زبان بهترین دستور" معرفی شد که در سال 2000 به 35095 کاهش یافت. به عنوان یک زبان خانوادگی، رومانش گسترده تر است، با 55707 نفر در سال 1990 و 49134 در سال 200. زبان رومانش در سال 2000 با 20327 پاسخ بیشتر از سال 1990 با 17753 پاسخ استفاده شد، همانطور که به عنوان زبان مورد استفاده در مدرسه بود، با 6411 نفر در سال 2000 در مقایسه با 5331 پاسخ در سال 1990. به طور کلی، در مجموع، 60561 نفر گزارش دادند که از نوعی رومانش بر اساس عادت استفاده می کردند که 0.83 درصد از جمعیت سوئیس را تشکیل می دهد. [133] به عنوان بهترین زبان دستوری، رومانش در سوئیس با 0.74% در رده یازدهم قرار می گیرد و زبان های غیر ملی صربی ، کرواتی ، آلبانیایی ، پرتغالی ، اسپانیایی ، انگلیسی و ترکی همگی بیشتر از رومانش صحبت می کنند. [134]
در کل کانتون گریسونز، جایی که حدود دو سوم کل سخنرانان در آن زندگی می کنند، تقریباً یک ششم آن را به عنوان بهترین زبان دستوری گزارش می دهند (29679 در سال 1990 و 27038 در سال 2000). به عنوان یک زبان خانواده، در سال 2000، 19.5٪ (33707)، به عنوان زبان مورد استفاده در محل کار توسط 17.3٪ (15،715)، و به عنوان زبان مدرسه توسط 23.3٪ (5،940) استفاده شد. به طور کلی ، در سال 2000، 21.5٪ (40168) از جمعیت گریسون ها به طور معمول رومانش صحبت می کردند . زبان در 66 شهرداری
وضعیت رومانش در این منطقه سنتی بسیار متفاوت است. در حالی که در برخی مناطق رومانش تقریباً توسط کل جمعیت استفاده می شود، در برخی دیگر تنها سخنرانان افرادی هستند که از جاهای دیگر به آنجا نقل مکان کرده اند. به طور کلی، رومانش در بیشتر سورسلوا و انگادین پایین و همچنین بخش‌هایی از سورس‌ها غالب است ، در حالی که آلمانی زبان روزمره غالب در بیشتر مناطق دیگر است، اگرچه رومانش اغلب هنوز به صورت محدود استفاده می‌شود و بدون توجه به آن منتقل می‌شود.
به طور کلی، رومانش زبان غالب در بیشتر سورسلوا است. در نواحی غربی، Cadi و Lumnezia ، این زبان اکثریت قریب به اتفاق است، با حدود 80٪ از آن به عنوان بهترین زبان دستوری خود نام می برند، و این زبان اغلب یک زبان روزانه برای تقریباً کل جمعیت است. در نواحی شرقی گروب در اطراف ایلانز ، آلمانی به طور قابل توجهی در زندگی روزمره غالب است، اگرچه بیشتر مردم هنوز هم به طور منظم از رومش استفاده می کنند. [128] بیشتر کودکان در Cadi و Gruob حتی در روستاهایی که رومانش زبانان در اقلیت هستند، هنوز رومانش را به دست می‌آورند، زیرا معمولاً زبان آموزش ابتدایی در آنجا است. [127] حتی در روستاهایی که رومانش غالب است، تازه واردها به ندرت رومانش را یاد می‌گیرند، با این حال، زیرا سورسیلوان زبانان به سرعت با تغییر به آلمانی آن را تطبیق می‌دهند، به طوری که اغلب فرصت کمی برای تمرین رومانش وجود دارد، حتی زمانی که مردم مایل به یادگیری آن هستند. برخی از فشارها اغلب توسط بچه ها وارد می شود که گاهی اوقات حتی با والدین غیر رومی زبان خود رومش صحبت می کنند. [137]
در مقابل، در ناحیه ایمبدن ، فقط 22٪ از آن به طور معمول استفاده می شود و تنها برای 9.9٪ بهترین زبان دستوری است. با این حال، حتی در این منطقه، حضور رومانش متفاوت است، به طوری که 41.3٪ در Trin گزارش می دهند که به طور معمول به آن صحبت می کنند. [128] در سوتسلوا، گویش‌های محلی رومانش در بیشتر روستاها منقرض شده‌اند، با چند گویشور قدیمی در مکان‌هایی مانند پرز ، شارانز ، فلدیس/وولدن ، و شید باقی مانده‌اند ، اگرچه دانش غیرفعال کمی رایج‌تر است. برخی از شهرداری‌ها هنوز رومانش را به عنوان یک درس زبان خارجی در مدرسه ارائه می‌کنند، اگرچه اغلب تحت فشار قرار می‌گیرند که با زبان ایتالیایی جایگزین شود. استثنای قابل توجه Schams است که هنوز به طور منظم به کودکان منتقل می شود و زبان آموزش رومانش است. در منطقه Surmeir، هنوز هم زبان غالب روزمره در Surses است، اما بیشتر از دره Albula ناپدید شده است . بیشترین نسبت گویندگان همیشگی در سلوف با 86.3 درصد و کمترین آن در اوبرواز با 18.9 درصد است. [127] در این مناطق، بسیاری از رومانش زبانان تنها با همسران خود به عنوان محل اقامت یا عادت به زبان آلمانی صحبت می کنند، اگرچه گاهی اوقات با فرزندان خود رومانش صحبت می کنند. در بیشتر موارد، این به خاطر اراده برای حفظ زبان نیست، بلکه به دلیل دلایل دیگری مانند زبان رومانش در دوران کودکی خودشان یا اعتقاد به اینکه فرزندانشان بعداً یادگیری زبان‌های اضافی را آسان‌تر خواهند یافت. [137]
در Upper Engadine ، معمولاً 30.8٪ از آن استفاده می شود و زبان بهترین دستور برای 13٪، با تنها S-chanf که اکثریت رومانش دارد. اگرچه زبان اصلی روزمره و خانوادگی آلمانی است، اما رومانش به دلیل وابستگی شدید عاطفی به زبان و به ویژه مکتب رومانش زبان، در خطر ناپدید شدن قریب‌الوقوع در انگادین بالا نیست. هسته گفتاری همیشه به شکلی وجود دارد. رومانش اغلب نشانه یکی از مردم محلی بودن است و برای متمایز کردن خود از گردشگران یا ساکنان موقت استفاده می شود، به طوری که گاهی اوقات خارجی ها برای جا افتادن رومانش را به دست می آورند . زبان تقریباً در همه جا، با بیش از 80٪ آن را به عنوان یک زبان معمولی در اکثر روستاها گزارش می کنند. وضعیت رومانش در Val Müstair حتی قوی تر است ، جایی که 86.4٪ به طور معمول به آن صحبت می کنند، و 74.1٪ به عنوان بهترین زبان دستوری آنها هستند. [128] در انگادین پایین، عموماً از افراد خارجی انتظار می رود که اگر می خواهند در جامعه محلی ادغام شوند و در زندگی اجتماعی شرکت کنند، رومش را یاد بگیرند. علاوه بر این، اغلب از درون خانواده برای یادگیری رومانش فشار وارد می شود. [137]
به طور کلی، ژان ژاک فورر به این نتیجه می رسد که کاهش نواحی رومانش زبان همچنان ادامه دارد، هرچند بسته به منطقه با نرخ های متفاوت. در همان زمان، او خاطرنشان می کند که رومانش هنوز بسیار زنده است، واقعیتی که در مناطقی که حضور قوی خود را حفظ می کند، مانند بیشتر بخش های Surselva و Lower Engadine، آشکار است. همچنین اطمینان داده می شود که رومانش برای چندین نسل دیگر همچنان منتقل می شود، حتی اگر هر نسل بعدی بیش از پیش ریشه در آلمانی و همچنین رومانش داشته باشد. در نتیجه، اگر وضعیت کلی زبانی تغییر نکند، گویندگان به تدریج با هر نسل کمتر و کمتر خواهند شد. با این حال، او همچنین نتیجه می گیرد که هنوز سخنرانان کافی وجود دارد تا اطمینان حاصل شود که رومانش در درازمدت حداقل در مناطق خاصی زنده خواهد ماند. او سیستم آموزشی رومانش زبان را مهم‌ترین عامل در این امر می‌داند. [138]
رومانش تا 26 واج همخوان دارد . دو مورد فقط در برخی از گونه ها یافت می شود و یکی فقط در کلمات قرض گرفته شده از آلمانی یافت می شود.
یادداشت ها:
انسدادهای صدادار کاملاً به زبان رومانش صداگذاری می‌شوند، برخلاف آلمانی سوئیسی که رومانش با آن در تماس گسترده‌ای است و مانع‌های بدون صدا بدون تنفس هستند . با این حال، مانع‌های صدادار در نهایت کلمه تقدیم می‌شوند، اما مانند buob "boy" > ، chöd "گرم" > ، saung "blood" > ، یا clav "key" > .
فهرست حروف صدادار بین گویش‌ها تا حدودی متفاوت است، زیرا مصوت‌های گرد جلویی / y / و / ø / فقط در Putèr و Vallader یافت می‌شوند . آنها از لحاظ تاریخی در گونه های دیگر نامطلوب بوده اند و فقط در وام های اخیر آلمانی در آنجا یافت می شوند. آنها در گونه های فرا منطقه ای Rumantsch Grischun نیز یافت نمی شوند. گویش‌های سوتسیلوانی که اکنون تقریباً منقرض شده‌اند ، مانند pl'à'nta " گیاه " یا "درخت" هستند ، اما این از نظر ریشه‌شناسی با [ø] موجود در Putèr و Vallader ارتباطی ندارد . تحقق دقیق واج /o/ از [ ʊ ] تا [ o ] بسته به گویش متفاوت است: / "کتاب". برخی از زبان شناسان آن را یا به عنوان واج حاشیه ای می دانند یا واج مجزا از /u/ نیست. [139]
تاکید کلمه به طور کلی بر روی هجای آخر یا آخر کلمه قرار می گیرد. حروف صدادار بدون تاکید عموماً به یک schwa تقلیل می‌یابند که تلفظ دقیق آن بین [ə] یا [ɐ] متفاوت است، همانطور که در «آهنگ» است. طول واکه قابل پیش بینی است:
تعداد دیفتونگ ها بین گویش ها به طور قابل توجهی متفاوت است. گویش های سورسیلوان شامل یازده دوفتون و چهار سه تانگ ( [ɪau] ، [ɪɛu] ، [uau] و [uɛi] ) است.
گویش های دیگر فهرست های متفاوتی دارند. به عنوان مثال، Putèr فاقد [au] ، [ɛu] و [uɛ] و همچنین سه تانگ است، اما دارای [yə] است که در سورسیلوان وجود ندارد. پدیده‌ای به نام «دیفتونگ‌های سخت‌شده» که در آن مصوت دوم یک دیفتونگ در حال سقوط به صورت [k] تلفظ می‌شود ، زمانی در پوتر نیز رایج بود، اما امروزه به سورمیران محدود می‌شود: strousch 'brely > [ʃtrokʃ] . [ نیازمند منبع ]
رومانش با الفبای لاتین نوشته می‌شود و بیشتر از یک راست‌نویسی واجی پیروی می‌کند و تناظر بالایی بین حروف و صداها دارد. املاء بسته به تنوع کمی متفاوت است.
فهرست حروف صدادار پنج نوع نوشتاری منطقه ای به طور گسترده ای متفاوت است (به ویژه در مورد دوفتونگی)، و تلفظ اغلب بسته به گویش حتی در آنها متفاوت است. املای سوتسیلوان به ویژه پیچیده است و امکان تلفظ متفاوت حروف صدادار را بسته به گویش منطقه ای فراهم می کند و در این جدول به آن پرداخته نشده است.
شرح زیر عمدتاً به گویش سورسیلوان می پردازد که تا به حال بهترین گویش مطالعه شده است. گویش‌های Putèr و Vallader از دره Engadine در بسیاری از نقاط به طور قابل‌توجهی با Sursilvan تفاوت دارند. در صورت امکان، چنین تفاوت هایی شرح داده می شود.
در رومانش اسم ها برای مصداق عطف نمی شوند. به جای آن دسته دستوری از طریق ترتیب کلمات بیان می شود. اسامی رومانش مانند بسیاری از زبان‌های رومی دیگر به دو جنس گرامری تعلق دارند: مذکر و مؤنث. حرف معین (مذکر il یا igl قبل از مصوت؛ زن لا ) از حرف نامعین (مرجع در , egn , en یا ün بسته به گویش؛ fem. ina , egna , ena یا üna ) متمایز می شود. جمع معمولاً با اضافه کردن پسوند -s تشکیل می شود. در سورسیلوان، اسامی مذکر گاهی اوقات نامنظم هستند، با واکه های بنیادی متناوب:
ویژگی رومانش به اصطلاح «جمع جمعی» است که به انبوهی از چیزها به عنوان یک کل اشاره می کند:
صفت ها بر اساس جنسیت و تعداد عطف می شوند. شکل‌های مؤنث همیشه منظم هستند، اما واکه‌های بنیادی گاهی اوقات در اشکال مذکر جایگزین می‌شوند:
سورسیلوان همچنین یک شکل اسنادی و اعتباری از صفت ها را در مفرد متمایز می کند. این در برخی از گویش های دیگر یافت نمی شود:
در رومانش سه ضمیر مفرد و سه ضمیر جمع وجود دارد (اشکال سورسیلوان در زیر نشان داده شده است):
یک تمایز T-V بین ti آشنا و مودبانه وجود دارد . Putèr و Vallader بین tü و vus آشنا و El / Ella و Els / Ellas مودب تمایز قائل می شوند . ضمایر اشکال مؤدب در Putèr و Vallader همیشه با حروف بزرگ نوشته می‌شوند تا از ضمایر سوم شخص متمایز شوند: Eau cugnuosch a Sia sour "I know your sister" و Eau cugnuosch a sia sour "I know his/her sister".
ضمایر اول و دوم شخص برای یک مفعول مستقیم دو شکل متمایز دارند که یکی پس از حرف اضافه a وجود دارد : dai a mi tiu codisch "کتابت را به من بده".
ویژگی سورسیلوان این است که افعال بازتابی همه با ضمیر بازتابی se- که در اصل فقط ضمیر سوم شخص بود تشکیل می شوند:
با این حال، سایر گویش‌های رومشی ضمایر بازتابی متفاوتی را متمایز می‌کنند.
ضمایر ملکی به صورت ضمیری و اعتباری وجود دارند که فقط در صورت مذکر تفاوت دارند، اما:
مونث ثابت می ماند: sia casa "خانه او/او" – quella casa ei sia "این خانه مال اوست"
سه ضمایر اثباتی مختلف quel ، tschel ، و lez متمایز می شوند: A quel fidel jeu، a tschel buc "من به آن یکی اعتماد دارم، اما به دیگری اعتماد ندارم" یا Ed il bab، tgei vegn lez a dir؟ "و پدر، او چه خواهد گفت؟"
زمان‌های فعل به صورت‌های ترکیبی (حال، ناقص) و شکل‌های تحلیلی (کامل، مضاعف، آینده، مفعول) تقسیم می‌شوند که با حالت‌های دستوری نشانگر ، فرعی ، شرطی و امری متمایز می‌شوند . اینها رایج ترین اشکال در Sursilvan هستند:
نحو رومانش تاکنون به طور کامل بررسی نشده است. ترتیب کلمات با قاعده فاعل-فعل-مفعول است ، اما وارونگی فاعل کمکی در چندین مورد اتفاق می افتد و فعل را در ابتدای جمله قرار می دهد:
این ویژگی‌ها با نحو آلمانی مطابقت دارد، که احتمالاً آنها را تقویت کرده است. با این حال، این بدان معنا نیست که آنها کاملاً به دلیل تماس زبانی هستند. در واقع، گرایش های مشابهی را می توان در فرانسوی قدیم مشاهده کرد .
یک جمله با افزودن یک ذره منفی نفی می شود . در سورسیلوان، این buc است که بعد از فعل قرار می گیرد، در حالی که در گویش های دیگر مانند Putèr و Vallader، nu است که قبل از فعل قرار می گیرد:
یک ویژگی که فقط در Putèr و Vallader یافت می شود (همانطور که در اسپانیایی کاستیلی است) حرف اضافه یک مفعول مستقیم است، زمانی که آن مفعول مستقیم یک شخص یا یک حیوان باشد، با یک ، مانند آزمون در مقابل Peider؟ "پیتر را دیدی؟"، eau d'he mno a spass al chaun "من سگ را برای پیاده روی بیرون بردم"، اما hest vis la baselgia؟ "کلیسا را دیدی؟"
هیچ توصیف همزمان سیستماتیک واژگان رومانش تاکنون انجام نشده است. [140] مطالعات موجود معمولاً از منظر تاریخی به موضوع می پردازند، و علاقه خاصی به زیر لایه های پیش از روم، کلمات باستانی که فقط در رومانش حفظ شده اند، یا به کلمات قرضی از آلمانی دارند. پروژه ای برای گردآوری همه واژگان شناخته شده تاریخی و مدرن رومانش، Dicziunari Rumantsch Grischun است که برای اولین بار در سال 1904 منتشر شد و نسخه سیزدهم آن در حال آماده سازی است.
تأثیر زبان‌هایی ( رائیتیک و سلتیک ) که در گریسونز قبل از ورود رومیان صحبت می‌شد، در نامهای مکان ، که اغلب پیش از رومی هستند، آشکارتر است. از آنجایی که اطلاعات بسیار کمی در مورد زبان سلتی که زمانی در گریسونز صحبت می‌شد، و تقریباً هیچ چیز در مورد Raetic وجود ندارد، کلمات یا نامهای مکان‌هایی که تصور می‌شود از آنها آمده‌اند معمولاً به سادگی به عنوان «پیش رومی» شناخته می‌شوند. جدای از نام مکان‌ها، چنین کلماتی در ویژگی‌های منظره، نامهای گیاهان و جانوران منحصربه‌فرد برای کوه‌های آلپ، و ابزارها و روش‌های مربوط به جابجایی آلپ یافت می‌شوند . [141] این کلمات عبارتند از:
مانند همه زبان ها، رومانش باستان گرایی های خاص خود را دارد، یعنی کلماتی برگرفته از لاتین که در بیشتر زبان های رومی دیگر از کاربرد خارج شده اند یا معانی خاص به خود گرفته اند. مثال‌ها عبارتند از Baselgia "کلیسا" (ر.ک. Vegliote bašalka ، رومانیایی biserică )، nuidis "با اکراه، با اکراه" (< لاتین invitus )، urar "دعا کردن" (ر.ک. پرتغالی orar ، رومانیایی a ura "آرزو کردن")، aura " آب و هوا» (ر.ک. کانی فرانسوی قدیم ، آوری آرمانیایی )، scheiver «کارناوال»، [152] cudesch «کتاب» که دو مورد آخر آن فقط در رومانش یافت می‌شود. لهجه‌های غیرانگادینی anceiver ~ entschaiver «to start» را از لاتین incipere حفظ می‌کنند ، در غیر این صورت فقط در رومانیایی începe یافت می‌شود ، در حالی که Surmiran و Engadinese (Putèr، Vallader) و سایر زبان‌های رمانس بازتابی از لاتین * cuminitiāre (Egga ) را حفظ می‌کنند. s)کومانزار ، cominciare ایتالیایی ، کامنسر فرانسوی . نمونه‌های دیگر عبارتند از memia (adv.) «خیلی زیاد» از لاتین nimia (نظیر، زن) (در غیر این صورت فقط در اکسیتان قدیمی یافت می‌شود )، [153] vess «مشکل» از لاتین vix «به ندرت» [154] (ر.ک. abés اسپانیایی قدیم ، رومانیایی abia < ad vix )، و Engadinese encleger «درک کردن» (در مقابل غیرانگادینی capir )، همچنین در رومانیایی înțelege و آلبانیایی (n)dëgjoj ، از لاتین intellegere یافت می شود . برخی از نوآوری های منحصر به فرد عبارتند از tedlar "گوش دادن" از لاتین titulare و patertgar "فکر کردن" از pertractare . [154]
یکی دیگر از ویژگی های متمایز واژگان رومانش، وام واژه های آلمانی متعدد آن است.
برخی از واژه‌های قرضی ژرمنی قبلاً در اواخر باستان یا قرون وسطی اولیه وارد این زبان شده‌اند و اغلب در سایر زبان‌های رومی نیز یافت می‌شوند. کلمات خاص تر به رومانش عبارتند از Surs./ Suts. چادون ، سورم. sdom / sdong , Engad. sdun «قاشق»، که در لادین به‌عنوان sciadon و فریولی به‌عنوان sedòn نیز یافت می‌شود و گمان می‌رود به استروگوتیک *skeitho برمی‌گردد، و زمانی احتمالاً در سراسر ایتالیای شمالی رایج بوده است. [155] یکی دیگر از این وام های اولیه، bletsch «تر» است، که احتمالاً به «فشرده کردن» به فرانسوی قدیمی blettjan برمی گردد ، که از آنجا برکت فرانسوی «به زخم» نیز مشتق شده است. تغییر معنی احتمالاً از طریق "میوه کبود" اتفاق افتاده است، همانطور که هنوز در زبان فرانسوی بلت یافت می شود . [155] وام‌های ژرمنی اولیه که بیشتر در سایر زبان‌های عاشقانه یافت می‌شوند شامل Surs./Vall است. بلو ، سوتس. blo / blova , Surm. blo / blava , قرار دادن. blov "آبی" که از زبان آلمانی blao مشتق شده است و به عنوان مثال در فرانسه به عنوان bleu و ایتالیایی به عنوان blu یافت می شود .
دیگران در دوره آلمان عالی قدیم به رومانش قرض گرفته شدند ، مانند glieud "People" از OHG liut یا Surs. اوول ، سوتس. gòld ، Surm. gôt , eng. خدا "جنگل" از OHG Wald . سورس باول ، سوتس. بلاد ، انگاد. bod «به زودی، زود، تقریباً» احتمالاً از زبان آلمانی میانه بالا طاس، بالد «شاد، سریع» [156] گرفته شده است ، همانطور که Surs هستند. نز ، انگاد. nüz "استفاده" از آلمانی متوسط nu(t)z یا losch "مفتخر" احتمالاً از آلمانی متوسط lôs . نمونه های دیگر عبارتند از Surs. schuber "clean" از سوئیس آلمانی suuber , Surs. schumber "درام" از سوئیس آلمانی یا میانه آلمانی sumber ، و Surs. schufar "طمعانه نوشیدن" از سوئیس آلمانی suufe . [156]
برخی از واژه‌ها از طریق گویش‌های مختلف آلمانی به رومانش اقتباس شده‌اند، مانند کلمه «کشاورز» که به‌عنوان پاور از باواریایی در Vallader و Putèr وام گرفته شده است، اما از Alemannic به عنوان pur در گویش‌های دیگر.
علاوه بر این، بسیاری از کلمات آلمانی از قرن نوزدهم وارد رومانش شدند، زمانی که اشیا و ایده های جدید متعددی معرفی شدند. رومانش زبانان اغلب به سادگی کلمات آلمانی مانند il zug "قطار" یا il banhof "ایستگاه قطار" را به کار می برند. ناب‌پژوهان زبان سعی کردند به جای آن واژه‌های رومانش جدیدی بسازند، که گهگاه در ورود به کاربرد عمومی موفق بودند. در حالی که il tren و la staziun توانستند جایگزین il zug و il banhof شوند ، واژه‌های آلمانی دیگری در کاربرد رومانش تثبیت شده‌اند، مانند il schalter "سوئیچ"، il hebel "اهرم"، la schlagbohrmaschina "مته چکشی"، یا در schluc "یک جرعه". [157] خصوصاً القابی مانند schon ، aber یا halt قابل توجه است که در زبان روزمره جا افتاده است. در موارد معدودی، یک جابجایی معنایی وجود داشت، مانند uaffen ، "ابزار"، برگرفته از Waffe ، "سلاح".
رومانش زبانان برای قرن ها با گویندگان گویش های آلمانی مانند آلمانی و باواریایی و همچنین گویش های مختلف ایتالیایی و آلمانی استاندارد اخیرا در تماس نزدیک بوده اند. این زبانها رومانش را تحت تأثیر قرار داده‌اند، به‌ویژه بر واژگان، در حالی که تأثیرات آلمانی و ایتالیایی بر صرف‌شناسی و نحو بسیار محدودتر است. این بدان معناست که با وجود نفوذ آلمانی، رومانش در ساختار اصلی خود یک زبان رومی باقی مانده است. [158] ریکاردا لیور، زبان شناس رومانش، همچنین خاطرنشان می کند که تأثیر زبان آلمانی سوئیسی بر لحن، به ویژه در گویش سورسیلوان، آشکار است، حتی اگر این موضوع تاکنون از نظر زبانی مورد مطالعه قرار نگرفته باشد. [158] تأثیر زبان آلمانی عموماً در گونه‌های رانیش Sursilvan، Sutsilvan و Sursilvan قوی‌تر است، جایی که واژه‌های قرضی فرانسوی (که اغلب مستقیماً قرض گرفته نمی‌شوند، اما از طریق آلمانی منتقل می‌شوند) نیز بسیار زیاد هستند. برعکس، در گویش‌های انگادین، نفوذ ایتالیایی قوی‌تر است. [159]
در زبان‌های نوشتاری Engadinese، Putèr و Vallader، املاهای تحت تأثیر ایتالیایی، کلمات آموخته شده و مشتقات قبلاً فراوان بود، به عنوان مثال در فرهنگ لغت 1895 Zaccaria Pallioppi، اما در آغاز قرن بیستم مورد بررسی قرار گرفت و به تدریج از نوشتار حذف شد. زبان به دنبال اصلاحات در زبان نوشتاری انگادین، بسیاری از این کلمات ایتالیایی از کاربرد خارج شدند (مانند contadin "کشاورز" به جای paur ، nepotin "برادر" به جای abiadi ، ogni "همه" به جای inmincha ، saimper "همیشه" به جای adüna ، و abbastanza «به اندازه کافی» به جای avuonda )، در حالی که برخی دیگر به عنوان مترادف کلمات سنتی تر لادینی باقی ماندند (مانند « دادگاه » در کنار drettüra ، chapir در کنار incleger ، و testimoni «شاهد» در کنار perdütta ).
جدای از زبان نوشتاری، رومانش روزمره نیز از طریق تعداد زیادی از مهاجران، به ویژه از انگادین، به ایتالیا، به اصطلاح راندولین، تحت تأثیر ایتالیایی قرار گرفت. این مهاجران اغلب با گفتار رومشی خود تحت تأثیر زبان ایتالیایی برمی گشتند. [160]
وام های آلمانی در اوایل دوره آلمان عالی قدیم در قرون وسطی اولیه وارد رومانش شد و از آن زمان آلمانی منبع مهمی از واژگان باقی مانده است. بسیاری از این کلمات برای مدت طولانی در رومانش مورد استفاده قرار می‌گرفتند که آلمانی‌ها دیگر آنها را به عنوان آلمانی نمی‌شناختند، و مشتقات صرفی آنها، به‌ویژه از طریق پسوند -egiar ~ iar ، مانند Surs ظاهر می‌شدند. باغگیار ، سوت. biagear , Surm. biagier , قرار دادن. بیاگر ، وال. خرس "ساختن"، مشتق شده از آلمانی میانه بالا bûwen . نمونه‌های دیگر عبارتند از: malegiar «نقاشی کردن» (← malen )، shenghegiar «هدیه دادن» (← schenken )، schazegiar «برآورد کردن» (← schätzen )، [161] یا Surs. betlegiar (sut. batlagear , Surm./Put. batlager , Vall. supetliar ) «گدایی کردن»، مشتق شده از bettle آلمانی سوئیسی به همین معنی. [162] اسامی مشتق شده از این افعال عبارتند از maletg "نقاشی"، schenghetg "هدیه"، schazetg "تخمین"، یا bagetg "ساختمان". [162] صفت flissi «سخت‌کوش» باعث پیدایش اسم flissiadad «صعف» شده است. کلمه pur باعث پیدایش کلمات مشتق شده مانند pura "زن مزرعه زن، کشاورز زن" یا puranchel "کشاورز کوچک" شده است، همانطور که buob "boy" از آلمانی سوئیسی bueb "boy"، با مشتقات buoba "دختر" و buobanaglia. "ازدحام کودکان".
اسم‌های رایج ایتالیایی عبارتند از resposta/risposta «پاسخ»، vista/vesta «مشاهده»، proposta «پیشنهاد»، surpresa/surpraisa «سورپرایز» و offaisa/offesa «توهین». در لادین، بسیاری از این اسم‌ها از ایتالیایی وام گرفته شده یا مشتق شده‌اند و به –a ختم می‌شوند، در حالی که همان گروه از اسم‌ها در Sursilvan اغلب به –iun ختم می‌شوند و جایی که از فرانسوی وام گرفته شده‌اند یا از طریق قیاس با لاتین شکل گرفته‌اند. مثال‌ها عبارتند از pretensiun "نظر، ادعا" در مقابل pretaisa ، defensiun "دفاع" در مقابل defaisa ، یا تایید "تأیید" در مقابل conferma . [160]
از دیگر واژه های ایتالیایی که در سرتاسر رومانش استفاده می شود، می توان به واژه های «ناخن» اشاره کرد که از acuto ایتالیایی «تیز» گرفته شده است که سور را به وجود آورده است. گوتا ، سوت. گوتا ، سورم. gotta ، و لادن guotta/aguotta ، در حالی که خود کلمه رومی برای "تیز" (رانیش: git ، Ladin agüz ) از همان منبع لاتین ACUTUM مشتق شده است. کلماتی از لمبارد و ونیزی مرتبط با صنایع دستی عبارتند از لادین مارانگون «نجار» (← مارانگون ونیزی )، برخلاف لناری در دیگر گویش‌های رومی، chazzoula «ماله» (← لمباردی cazzola )، یا filadè «چرخ ریسندگی» (← Filadel لمبارد ) . کلمات دیگر عبارتند از اقلام آشپزی مانند macaruns "macaroni" (← maccheroni ); tschiculatta/tschugalata «شکلات» (← cioccolata یا لومپارد ciculata/cicolata )، لادین و سورمیران لیمون/لیمونگ «لیمو» در مقایسه با سورسیلوان سیترونا (← لیمون )، giabus/baguos «کلم» (← لومبارد gabüs )، challane "دارچین" (← cannella ). در سورسیلوان، کلمه اوگنا «کیک تخت» را می‌توان یافت که از لازانیا ایتالیایی گرفته شده است، به‌طوری‌که لازانای اولیه به اشتباه با حرف جمع اشتباه گرفته شده و مصوت از طریق قیاس با کلماتی مانند با الگوهای صوتی سورسیلوان تطبیق داده شده است. muntagna "کوه". برخی دیگر کلماتی برای حیواناتی مانند lodola "Lark" (← lodola ) یا randulina "swallow" (← Lombard randulina ) و همچنین Ladin scarafagi/scarvatg "سوسک" (← scarafaggio ) هستند. سایر کلمات ایتالیایی عبارتند از impostas «مالیات» (← imposte ؛ برخلاف taglia رانی )، radunanza/radunonza «مجمع» (← radunanza )، Ladin ravarenda «کشیش پروتستان» (← reverendo )، بامبین «کودک کریسمس (هدیه‌آور) (← Gesù Bambino )،marchadant/marcadont «تاجر» (← mercatante ) یا butia/buteia «فروشگاه» (← bottega ). [160]
در لادین، وام‌های ایتالیایی شامل گروه‌های کلماتی است که معمولاً به آسانی قرض نمی‌شوند. مثال‌ها عبارتند از ضمایری مانند qualchosa "چیزی" (← qualcosa )، listess "the same one" (← Lombard یا ونیزی l'istess )، قیدهایی مانند apunta "exactly" (← appunto )، magara/magari "fairly/ کاملا" (← magari )، حروف اضافه مانند دورانت/دورونت «در طول» (← دورانته ) و مالگرا/مالگراد «با وجود» (← malgrado )، و حروف ربط مانند però «اما» (← però ) و fin cha 'تا» (← finché) ). بسیاری از این موارد به لادین محدود می شوند، به استثنای برخی موارد مانند Sursilvan Magari ، Duront و Malgrad . [160]
جدای از وام واژه‌های آشکار، تأثیر آلمانی بر رومانش اغلب به شکل calques به خود می‌گیرد ، جایی که واژگان رومی معنای واژه‌های آلمانی را به خود گرفته است که توسط گویش‌شناس ایتالیایی Graziadio Isaia Ascoli در سال 1880 به عنوان « materia romana e spirito tedesco » خلاصه شده است . "بدن رومی و روح آلمانی"). اولین نمونه ها به زمان کارولینژیان برمی گردد و تأثیر قانون ژرمن را نشان می دهد. چنین کلماتی عبارتند از tschentament "statute"، مشتق شده از فعل tschentar (از لاتین * sedentare "نشستن") به عنوان قیاس با satzunge آلمانی میانه عالی یا Surs./sut./Surm. lètg , قرار دادن. آلاچ ، وال. lai "ازدواج"، مشتق شده از لاتین legem (مفرد مفرد lēx "قانون")، به معنای آلمانی بالا میانه ê، میش . [163] نمونه جدیدتر ترجمه امانتی، فعل tradir «خیانت کردن» است، که معنای اضافی آلمانی verraten «دادن» [164] را به خود گرفته است ، همانطور که در tradir در مخفیانه «راز دادن» است. "، در اصل با فعل revelar پوشانده شده است .
به خصوص ترکیب افعال با قیدهای مکان ، مانند vegnir cun "همراه کردن" (به معنای واقعی کلمه "با آمدن")، vegnir anavos "بازگشتن"، far cun "شرکت کردن" (به معنای واقعی کلمه "با انجام دادن")، رایج است. far giu "موافقت کردن" (به معنای واقعی کلمه "پایین آوردن")، یا grodar tras "شکست خوردن" (به معنای واقعی کلمه "از بین رفتن"). در حالی که چنین افعالی به طور پراکنده در دیگر زبان‌های رومی مانند فرانسوی prendre avec "به همراه داشتن" یا andare ایتالیایی از طریق "برو کردن" نیز دیده می‌شوند، تعداد زیاد در رومانش نشان‌دهنده تأثیر زبان آلمانی است، جایی که این الگو رایج است. [164] با این حال، افعال اضافه در زبان لمبارد (عاشقانه) نیز رایج است که در مناطق مرزی سوئیس و ایتالیا صحبت می شود. به عنوان مثال، افعال far cun "شرکت کردن" یا grodar tras "شکست خوردن" معادل مستقیم آلمانی mitmachen (از mit "با" و machen "کردن") و durchfallen (از durch "through" و fallen "to fall" هستند. ").
ساختارهایی که کمتر در سیستم کلامی رومانش ادغام شده اند، از الگوی far il ("انجام دادن") + مصدر آلمانی پیروی می کنند. مثال‌ها عبارتند از far il löten «لحیم کردن»، far il würzen «به فصل» یا far il vermissen «از دست دادن، احساس نبودن».
آلمانی همچنین اغلب به عنوان الگویی برای ایجاد کلمات جدید عمل می کند. نمونه آن Surs است. tschetschapuorla "جاروبرقی"، ترکیبی از tschitschar "مکیدن" و puorla "گرد و غبار"، به پیروی از مدل آلمانی Staubsauger - کلمه ایتالیایی، aspirapolvere احتمالاً خود یک کالک در کلمه آلمانی است. از سوی دیگر، گویش‌های انگادینی آسپیرادور را از aspiratore ایتالیایی گرفته‌اند ، اما به معنای جاروبرقی نیست. یک آسمان‌خراش، که ترجمه‌ای مستقیم از انگلیسی در بسیاری از زبان‌های رومی است (مانند فرانسوی gratte-ciel ، grattacielo ایتالیایی )، ترجمه قرضی آلمانی Wolkenkratzer (به معنای واقعی کلمه «ابر خراش») در Sursilvan: il sgrattaneblas (از sgrattar ) "خراشیدن" و سحابی "ابرها"). گونه های Engadinese دوباره از الگوی ایتالیایی sgrattatschel (از tschhêl "آسمان") پیروی می کنند. [165] کلمه جدیدتر la natelnumra "شماره تلفن همراه" است که از ترتیب کلمات آلمانی سوئیسی Natelnummer پیروی می کند و در کنار la numra da natel یافت می شود .
نمونه هایی از عبارات اصطلاحی عبارتند از Surs. دار در کانستر ، انگاد. dar ün dschierl ، ترجمه مستقیم آلمانی einen Korb geben ، که در لغت به معنای «سبدی دادن» است، اما به معنای «رد کردن پیشنهاد ازدواج» یا esser ligiongia ad enzatgi ، ترجمه ای قرضی از عبارت آلمانی jemandem Wurst استفاده می شود. sein ، در لغت به معنای "سوسیس بودن برای کسی" است، اما به معنای "بی اهمیت بودن، بی اهمیت بودن" است. [165]
جدای از واژگان، تأثیر زبان آلمانی در ساخت‌های دستوری که گاهی به آلمانی نزدیک‌تر از سایر زبان‌های رومی است، محسوس است.
به عنوان مثال، رومانش تنها زبان عاشقانه ای است که در آن گفتار غیرمستقیم با استفاده از حالت فرعی شکل می گیرد ، همانطور که در Sursilvan El di ch'el seigi malsauns ، Putèr El disch ch'el saja amalo ، "او می گوید که او بیمار است"، به عنوان مثال. در مقایسه با ایتالیایی Dice che è malato یا فرانسوی Il dit qu'il est malade . ریکاردا لیور این را به تأثیر زبان آلمانی نسبت می دهد. [158] محدود به Sursilvan درج کل عبارات بین افعال کمکی و مضارع است، همانطور که در Cun Mariano Tschuor ha Augustin Beeli discurriu "Mariano Tschuor با آگوستین بیلی صحبت کرده است" در مقایسه با Cun رودولف گاسر انگادینی ha discurrü GionRudol Gasser " با Gion Peider Mischol صحبت کرده است. [166]
در زبان گفتاری معاصر، شکل‌های صفت اغلب از قیدها متمایز نمی‌شوند، همانطور که در Sursilvan Jeu mon direct "Im going direct" به جای Jeu mon directamein . این کاربرد در بیشتر زبان‌های رومی دیگر نادر است، با چند استثناء پراکنده، مانند زبان فرانسوی parler haut یا vosà fort ایتالیایی "با صدای بلند صحبت کن"، و کاربرد رایج در رومانش محاوره‌ای احتمالاً ناشی از آلمانی است. [158]
ذراتی مانند ابِر ، شون ، هَلِت ، گرِد ، اِبا یا زو ، که جزء لاینفک گفتار روزمره رومانش، به ویژه در سورسیلوان شده اند، به ویژه قابل توجه و اغلب مورد انتقاد ناب زبانان هستند. [167]
نفی در ابتدا با یک نگاتیو مضاعف در همه گویش‌های رومانش شکل گرفت. امروزه این کاربرد به Surmiran محدود شده است، زیرا در ia na sa betg «نمی‌دانم» (در رومانتش گریشون هم‌منطقه‌ای نیز گنجانده شده است). در حالی که اولین ذره در Sursilvan گم شد، جایی که نفی اکنون فقط با buc شکل می‌گیرد مانند jeu sai buc ، گونه‌های Ladin ذره دوم brich(a) را گم کردند ، ظاهراً تحت تأثیر ایتالیایی، مانند Putér eau nu se . [168]
تأثیر رومانش بر زبان محلی آلمانی به طور کامل مورد مطالعه قرار نگرفته است. به غیر از نام مکان ها در سراسر منطقه گفتاری سابق رومانش، تنها تعداد انگشت شماری از کلمات رومانش بخشی از کاربرد گسترده تر آلمانی شده اند. چنین کلماتی عبارتند از Gletscher "glacier" یا Murmeltier "marmot" (برگرفته از Romansh murmunt )، و همچنین اقلام آشپزی مانند Maluns یا Capuns . تأثیر رومانش در لهجه‌های آلمانی گریسونز بسیار قوی‌تر است. گاهی اوقات این گمان بحث برانگیز وجود دارد که تلفظ /k/ یا /h/ در کلماتی مانند Khind و bahe ، در مقابل /x/ در دیگر گویش‌های آلمانی سوئیسی ( Chind و bache )، تأثیری از رومانش است. [169]
در مورفوسنتکس، استفاده از فعل کمکی kho "آمدن" در مقابل wird "will" در عباراتی مانند leg di warm a، sunscht khunscht krank ("لباس گرم بپوش وگرنه بیمار می شوی") در گریسونز- گاهی اوقات آلمانی به رومانش نسبت داده می شود و همچنین عدم تمایز بین حالت اتهامی و داتیو در برخی از گویش های گریسون-آلمانی و ترتیب کلمات در عباراتی مانند i tet froge jemand wu waiss ("من از کسی می پرسم که می داند" ). علاوه بر این، برخی از کلمات، که در بیشتر گویش های آلمانی خنثی هستند، در زبان گریسون-آلمانی مذکر هستند. مثلاً der Brot "نان" یا der Gäld "پول" است. [169] واژه‌های رایج با منشأ رومانش در گریسون-آلمانی عبارتند از Spus/Spüslig «داماد» و Spus «عروس»، Banitsch «گاری که برای جابجایی سرگین استفاده می‌شود» و Pon «ظروف ساخته شده از چوب». در مناطقی که رومانش یا هنوز صحبت می شود یا اخیراً ناپدید شده است، کلمات رومانش حتی در گویش های محلی آلمانی رایج تر است.
تأثیر زبان آلمانی به شیوه های مختلف توسط زبان شناسان و فعالان زبان دیده شده است. به عنوان مثال آسکولی گویش شناس ایتالیایی در دهه 1880 رومانش را به عنوان "جسمی که روح خود را از دست داده و به جای خود جسمی کاملاً خارجی گرفته است" توصیف می کند. [170] این عقیده توسط بسیاری از افراد، که نفوذ زبان آلمانی را تهدیدی برای رومانش و فساد آن می دانستند و اغلب از آن به عنوان بیماری آلوده کننده رومانش یاد می کردند، مشترک بود. [171] این دیدگاه تا پس از جنگ جهانی دوم رایج بود و بسیاری از زبان شناسان و کنشگران معاصر در مقابل، این عناصر امانت را کاملاً طبیعی و جزئی جدایی ناپذیر از رومانش می‌دانستند، [172] که باید به عنوان غنی‌سازی زبان تلقی شود. [173] این سمت در حال حاضر توسط فعالان زبان برنارد کاتوماس، ایسو کامارتین، یا الکسی دکورتنز، که برای نگرش آرام نسبت به عناصر قرضی استدلال می‌کنند، که به گفته آنها غالباً جزو بی‌خطرترین عناصر هستند، در اختیار دارد. زبان، و اینکه ماهیت دوگانه رومانش نیز می تواند به عنوان یک مزیت در باز بودن عناصر فرهنگی از هر دو طرف تلقی شود. [167] چندین نویسنده معاصر به ویژه از سورسلوا، مانند آرنو کامنیش ، که از آلمانیسم ها در آثار خود به شدت استفاده می کند، این موضع را نیز دارند.
رومانش قبل از ظهور رومانش‌نویسی سنت شفاهی غنی داشت، اما به‌جز آهنگ‌هایی مانند Canzun da Sontga Margriata ، تقریباً هیچ‌یک از آنها باقی نمانده است. قبل از قرن شانزدهم، نوشته‌های رومانش تنها از روی چند قطعه شناخته می‌شوند، اگرچه آرشیو ادبی سوئیس دارای مجموعه‌هایی از ادبیات رومانش است که از اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیست و یکم را شامل می‌شود. [174]
قدیمی ترین سوابق مکتوب شناخته شده رومانش مربوط به دوره قبل از 1500 عبارتند از:
اولین اثر قابل توجهی که در رومانش باقی مانده است Chianzun dalla guerra guerra dagl Chiaste da Müs است که در سال 1527 توسط جیان تراورس به گویش پوتر نوشته شده است. این یک شعر حماسی است که جنگ اول موسو را توصیف می کند که خود تراورز در آن شرکت کرده بود. [41]
آثار بعدی معمولاً دارای مضامین مذهبی هستند، از جمله ترجمه کتاب مقدس، کتابچه راهنمای دستورالعمل های مذهبی، و نمایشنامه های کتاب مقدس. در سال 1560، اولین ترجمه رومانشی عهد جدید: L'g Nuof Sainc Testamaint da nos Signer Jesu Christ توسط Giachem Bifrun منتشر شد. دو سال بعد، در سال 1562، نویسنده دیگری از Engadine، Durich Chiampel، Cudesch da Psalms را منتشر کرد ، مجموعه‌ای از آهنگ‌های کلیسای رومانش به گویش والادر. در گویش سورسیلوان، اولین آثار باقی مانده نیز آثار مذهبی مانند تعلیم دینی توسط دانیل بونیفاچی است و در سال 1611 Ilg Vêr Sulaz da pievel giuvan ("شادی واقعی جوانان")، یک سری دستورالعمل های مذهبی برای جوانان پروتستان منتشر شد. توسط استفان گابریل چهار سال بعد، در سال 1615، در پاسخ به آن، یک تعلیم کاتولیک به نام Curt Mussament منتشر شد که توسط Gion Antoni Calvenzano نوشته شده بود. اولین ترجمه عهد جدید به سورسیلوان در سال 1648 توسط پسر استفان گابریل، لوسی گابریل منتشر شد. اولین ترجمه کامل کتاب مقدس، Bibla da Cuera بین سال های 1717 و 1719 منتشر شد.
در موسیقی، گروه های کر در نواحی رومانش زبان سنت دیرینه ای دارند. جدا از موسیقی و آهنگ سنتی، رومانش در موسیقی پاپ یا هیپ هاپ معاصر نیز استفاده می شود، که برخی از آنها در خارج از مناطق رومانش زبان شناخته شده اند، به عنوان مثال، در مسابقه آواز یوروویژن 1989 ، سوئیس با یک آهنگ رومانش نماینده شد. , Viver senza tei . از سال 2004، گروه هیپ هاپ Liricas Analas حتی در خارج از گریسونز با آهنگ های رومانش خود شناخته شده است. دیگر گروه‌های معاصر شامل گروه راک Passiunai با خواننده اصلی آن پاسکال گامبونی یا گروه راک/پاپ The Capoonz است. آهنگساز Gion Antoni Derungs سه اپرا با لیبرتوهای رومانش نوشته است: Il cerchel Magic (1986)، Il semider (1998) و Tredeschin (2000).
رومانش در روزنامه ها، رادیو و تلویزیون به میزان های متفاوتی استفاده می شود. برنامه های رادیویی و تلویزیونی به زبان رومانش توسط Radiotelevisiun Svizra Rumantscha تولید می شود که بخشی از شرکت پخش عمومی سوئیس SRG SSR است . رادیو رادیو رومانچ یک برنامه 24 ساعته شامل پخش اطلاعات و موسیقی پخش می کند. پخش‌کنندگان عموماً به گویش منطقه‌ای خود روی آنتن صحبت می‌کنند، که عاملی کلیدی در آشنایی رومانش‌گویان با گویش‌های خارج از منطقه خود محسوب می‌شود. [175] پخش اخبار به طور کلی در نوع فرا منطقه ای Rumantsch Grischun است . دو ایستگاه رادیویی محلی Radio Grischa و Radio Engiadina گهگاه به زبان رومانش پخش می کنند، اما عمدتاً از آلمانی استفاده می کنند. Televisiun Rumantscha برنامه های منظمی را در SF 1 پخش می کند که زیرنویس آنها به زبان آلمانی است. برنامه ها شامل پخش اطلاعاتی Telesguard است که هر روز از دوشنبه تا جمعه پخش می شود. برنامه کودکانه Minisguard و پخش اطلاع رسانی Cuntrasts آخر هفته ها پخش می شود. علاوه بر این، نمایش های Controvers ، Pled sin via و موارد دیگر در فواصل زمانی نامنظم پخش می شوند. [176]
روزنامه های رومانش قبلاً به شدت بر اساس مناطق و گویش ها تقسیم می شدند. روزنامه های با عمر طولانی تر شامل Gasetta Romontscha در Surselva، Fögl Ladin در Engadine، Casa Paterna/La Punt در Sutselva و La Pagina da Surmeir در Surmeir بودند. به دلیل مشکلات مالی، بیشتر این روزنامه‌ها در سال 1997 در یک روزنامه سراسری منطقه‌ای به نام La Quotidiana ادغام شدند. به غیر از La Quotidiana ، La Pagina da Surmeir همچنان برای مخاطبان منطقه منتشر می شود و Engadiner Post شامل دو صفحه به زبان رومانش است. یک خبرگزاری رومانش ، Agentura da Novitads Rumantscha، از سال 1997 وجود داشته است.
چندین مجله به زبان رومانش نیز به طور منظم منتشر می شوند، از جمله مجله جوانان Punts و نشریات سالانه Calender Romontsch و Chalender Ladin .
در سپتامبر 2018، Amur senza fin ، اولین فیلم تلویزیونی رومانش زبان، در تلویزیون ملی سوئیس به نمایش درآمد.
افسانه روباه و کلاغ اثر ازوپ با نسخه فرانسوی ژان دو لافونتن . به Dachsprache Rumantsch Grischun و هر شش گویش رومانش ترجمه شده است: Sursilvan، Sutsilvan، Surmiran، Puter، و گویش‌های شبیه به ظاهر اما به طرز قابل توجهی با صدای متفاوت Vallader و Jauer، [177] و همچنین ترجمه به انگلیسی .
