ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی ( فارسی : ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی ؛ متوفی 21 سپتامبر 1077)، معروف به ابوالفضل بیهقی ( ابوالفضل بیهقی ؛ همچنین املای بیهقی )، نویسنده و مورخ بود. [1]
بیهقی که در مرکز بزرگ فرهنگی نیشاپور تحصیل کرده و در دربار سلطان محمود غزنوی معروف کار می کرد ، مردی بسیار فرهیخته بود که کار بزرگ او یعنی تاریخ بیهقی به عنوان معتبرترین منبع اطلاعات معتبر در مورد عصر غزنوی که با نثری نفیس و زنده فارسی نوشته شده بود که الگوی ایده آلی برای چندین دوره خواهد بود. [2]
بیهقی در کتابش که 22 سال برای نگارش آن وقت صرف کرده و آن را در 30 جلد به پایان رسانده است، به دلیل صراحت، دقت و سبک شیک او مورد ستایش محققان معاصر قرار گرفته است، اما امروزه تنها پنج جلد و نیمی از جلد ششم موجود است. جولی اسکات میثمی بیهقی را در زمره مورخان عصر طلایی اسلامی قرار می دهد . [3]
بیهقی در روستای حارث آباد بیهق در استان خراسان در خانواده ای ایرانی به دنیا آمد . [1] بیهقی در جوانی در مرکز بزرگ فرهنگی نیشابور تحصیل کرد و بعداً در 1020/11 به دبیرخانه ( دیوان رسالت ) محمود پیوست و در آنجا به عنوان دستیار و شاگرد دبیر ارشد ابونصر مشکان مشغول به کار شد . 19 سال. [4]
پس از مرگ مشکان در 1039/40، مسعود اول (حک 1030-1040) بیهقی را به عنوان وزیر ابوسهل زوزانی که جانشین مشکان به عنوان منشی ارشد امپراتوری شده بود، منصوب کرد. مشخان اساساً از سلطان خواست که بیهقی جانشین او شود و وزیر ایرانی احمد شیرازی نیز بیهقی را در حضور سلطان ستایش کرده بود. گویا مسعود اول به بیهقی (که در آن زمان 46 سال داشت) گفته بود که او برای منصوب شدن به عنوان دبیر جدید بسیار جوان است. [4]
زوزانی در مدیریت دبیرخانه به اندازه سلف خود موفق نبود و روش های او کاملاً متفاوت بود. علاوه بر این، بیهقی اغلب قربانی بدخلقی خود می‌شد و همین امر باعث می‌شد که سلطان نامه‌ای مخفیانه مبنی بر کناره‌گیری از مسئولیت خود به سلطان بفرستد، اما سلطان بیهقی را به ادامه خدمت در سمت خود تشویق کرد و در عین حال به وزیر خود دستور داد تا به زوزانی اطلاع دهد. باید در دبیرخانه نسبت به بیهقی رفتار مناسب داشته باشد. [4] اما او این کار را کرد. مسعود اول پس از شکستی فاجعه بار در برابر ترکان سلجوقی که سپس خراسان را فتح کردند، اندکی پس از ترک توسط ارتش خود درگذشت . مرگ مسعود باعث شد تا زوزانی بار دیگر رفتار بد خود با بیهقی را از سر بگیرد. بیهقی پس از مرگ مسعود اول، مشکلات متعددی را تجربه کرد که احتمالاً تا حدودی به دلیل ناکامی‌های خود او بود که خود او اغلب به آن پی می‌برد. [4]
در زمان عبدالرشید (حک 1049-1052) سرانجام بیهقی به عنوان منشی ارشد انتخاب شد. اما او پس از مدت کوتاهی از سمت خود برکنار شد. به گفته ابن فندوق ، وی به دلیل عدم پرداخت اجرت المثل زن توسط قاضی غزنی به زندان افتاد، اما به گفته عوفی ، دلیل زندانی شدن وی، نیرنگ های دشمنان بوده است . . غلامي به نام تومان (يا نويان) پس از آن به دستور سلطان به تصرف در اموال بيهقي رسيد. [4]
در سال 1052، غلام سرباز طغرل غزنی را تصرف کرد، عبدالرشید را به قتل رساند، و مردان سلطان را در سنگری زندانی کردند که بیهقی نیز به آنجا منتقل شد . اما سلطنت طغرل تنها 15 روز به طول انجامید; او توسط وفاداران غزنوی شکست خورد و کشته شد و فرخ زاد (1053–1059) را بر تخت سلطنت نشاندند . بیهقی سپس از زندان آزاد شد. [4]
به گفته ابن فندوق، بیهقی در زمان فرخ زاد منشی را برعهده داشت و در اواخر سلطنت فرخ زاد از زندگی اداری کناره گرفت و در غزنی ساکن شد و در آنجا به نوشتن تاریخ بیهقی پرداخت . با این حال، با قضاوت از نظرات اندک بیهقی در کتابش درباره حکومت فرخ زاد، چنین بر می آید که او در دربار فرخ زاد شرکت نکرده است. در واقع، او ظاهراً گزارش می دهد که در آن سال ها مشغول نوشتن تاریخ خود بوده است.
بر اساس احبارالدوله السلجوقیه (تواریخ حکومت سلجوقی)، بیهقی در سال 1058 قرارداد صلح بین سلجوقیان و غزنویان را تنظیم کرد . حکومت عبدالرشید به هر حال معلومات تاریخ بیهقی نشان می دهد که بیهقی در سنین پیری تا زمان مرگش در سال 1077 به طور کامل به نگارش کتاب متعهد بوده است. [4] آرامگاه او در زادگاهش، حارث آباد قرار دارد.